Η άμεση ή έμμεση καταγραφή του τόπου σε ένα ποίημα κατέχει σημαντική θέση στην απόδοση του σκηνικού χώρου, που έχει σχετικά μελετηθεί λίγο στην κριτική ως προς τη λειτουργικότητά της. Θεωρώντας δεδομένο ότι ο τόπος δεν καταγράφεται τυχαία, αλλά αποτελεί μία συνειδητή επιλογή του δημιουργού, έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε τη λειτουργία του.
Μέχρι σήμερα έχει καταγραφεί το βίωμα της ιθαγένειας ή της εντοπιότητας (Γάραντούδης, 2017) και μία οπτική της ποίησης της περιφέρειας (Χλωπτσιούδης, 2016). Η βιβλιογραφία έχει ήδη δείξει ότι οι ποιητές της περιφέρειας συνηθίζουν να ενσωματώνουν τα τοπωνύμια της περιοχής τους (Walker, 1979). Στην πρώτη περίπτωση ο τόπος έρχεται σε αντιδιαστολή με τη γενέθλια γη, που εκπροσωπεί την παιδική ηλικία και τη μνήμη ή την αθωότητα και τους αργούς ρυθμούς ζωής (Μέσκος, Πρατικάκις). Στη δεύτερη περίπτωση ο τόπος, επώνυμος και συγκεκριμένος, συνδέεται με την ταυτότητα του ποιητή και της ποιήτριας. Ο δημιουργός είναι δεμένος με τον τόπο, ώστε εκείνος να εμφανίζεται ως ταυτοτικό στοιχείο στον ποιητικό προβληματισμό. Η καταγραφή του περιβάλλοντος χώρου σε ποιητές της περιφέρειας συνδέεται με την οικειότητα και καταγράφεται ως μία ισχυρή εσωτερική σχέση του ανθρώπου με τον τόπο, κάτι σπάνιο για ποιητές μεγάλων αστικών κέντρων (Ναούμ, Βορδός).
Στους ποιητές των μεγαλουπόλεων ο χώρος κατέχει διαφορετική αντίληψη στην ποιητική, αν και δεν απουσιάζει η λογική της ταυτότητας. Στην ποίηση, για παράδειγμα, της Γώγου συνδέεται με την ατομική εμπειρία για την επαναστατική διάθεση. Για την ποιήτρια είναι ο χώρος ανάδειξης ονείρων και συγκρούσεων της καθεστηκυίας τάξης με τα αντιεξουσιαστικά οράματα. Σε μια άλλη οπτική στην ποίηση του Κωτόπουλου η αναφορά πόλεων συνδέεται με την ποιητική του πανεπιστημίου (campus poetry) και τις συνεχείς μετακινήσεις ενός ακαδημαϊκού. Το ταξίδι και η διαρκής κίνηση αποτυπώνουν την απουσία σταθερότητας έδρας –και κατά συνέπεια σταθερού χώρου δράσης– του ποιητικού υποκειμένου. «Το πολιτικό αγκαλιάζει την κοινωνική κριτική, η ποίηση την αναπηρία, η δημιουργική γραφή, τις ακαδημαϊκές αρχαιρεσίες. Η Αγία Τριάδα συμπλέκεται με το Λονδίνο, τον εσπρέσο, τη μουσική, το φιλί και τον ευτυχισμένο θάνατο» (Χλωπτσιούδης, 2015, 2021).
Ενίοτε όμως η αναφορά του τόπου αποκτά μία πολιτική διάσταση, όπως στην περίπτωση του Γιώργου Λ. Οικονόμου («για το άλφα της στέρησης», κύμα, 2019). Στην περίπτωση του Σολονικιού ποιητή ο τόπος συνδέεται με το βίωμα και με μία τάση εκμυστήρευσης, που αναγάγει τον τόπο σε μνημείο βιωμάτων και σύμβολο. Η συγκεκριμένη αναφορά του χώρου της ποιητικής δράσης ενισχύει τον αυτοβιογραφικό χαρακτήρα του ποιήματος και λειτουργεί ως πολιτική πράξη. Η καταγραφή μιας περιοχής ή ενός σημείου σε ένα ποίημα αποτελεί έκκληση προς τον αναγνώστη, ο οποίος απρόβλεπτα δημιουργεί μία ακολουθία ιδεών και εικόνων που συνδέονται με τον χώρο. Συνήθως πρόκειται για μέρη γνωστά με συγκεκριμένο σημαινόμενο, νοηματικό και συναισθηματικό βάθος για τον αναγνώστη. Έτσι ο τόπος αποκτά μία κοινωνική και πολιτική νοηματοδότηση.
Οι συνοικίες εκπροσωπούν ταυτόχρονα το γεωγραφικά και κοινωνικά απόμακρο και το λαϊκό στοιχείο, με σαφείς επιρροές από τη β’ Τριανδρία της Θεσσαλονίκης (Χριστιανόπουλος, Ασλάνογλου, Ιωάννου). Οι Δυτικές συνοικίες ταυτίζονται με τον λαϊκό κόσμο σε αντίθεση με το απρόσωπο και υποκριτικό κέντρο της πόλης. Στην ποίηση του Γιώργου Οικονόμου ο τόπος συνδέεται με το ταξίδι (Καθημερινά, Η γιαγιά Παναγιώτα) και τη μετανάστευση (ένα Καφενείο). Η διαδρομή από ανατολικά προς Σταυρούπολη (Ένας γάτος που τον έλεγαν Μπάμπη, Δρομολόγιο), μία μεγάλης διάρκειας διαδρομή με δύο λεωφορεία σε ανταπόκριση, είναι μία μετάβαση από την αναπτυγμένη και πλούσια περιοχή στη λαϊκή γειτονιά (Με λένε Γιώργο, Ξένε). Γενικότερα ο Οικονόμου, όπως ο Χριστιανόπουλος κι ο Ιωάννου, δείχνει μία επιλογή στους λαϊκούς χώρους (Στο κομμωτήριο, στο καφενείο, Ένα καφενείο, Ο Νίκος Χρηστίδης) και σε αναφορές στους απόκληρους (Δικαστής, Θα ζήσω, Αυτόχειρες) που συχνά τοποθετούνται σε συγκεκριμένο μέρος της πόλης (Οι φίλοι μου, [Βασιλέως Ηρακλείου], Μπαγκλαντές, [Ευγενικό πρόσωπο με γένια], Εκτέθηκα). Εξάλλου η Θεσσαλονίκη είναι ένας τόπος συνύπαρξης τόσων διαφορετικών πολιτισμών.
Τα τοπωνύμια στην ποίηση του Οικονόμου κατέχουν λειτουργική θέση στην κοινωνική αγωνία που εκφράζουν οι συνθέσεις. Ενώ θεωρητικά περιορίζουν την αναγνωστική πρόσληψη σε κάτι πολύ συγκεκριμένο σε βάρος της ποιητικής αφαιρετικότητας και τη γενίκευσης, ξεπερνούν την ταυτοτική ιδιότητα (αυτοβιογραφία) και αποκτούν μία πολιτική και ιδεολογική βαρύτητα. Άλλοτε ως λαϊκός χώρος συνάθροισης (καφενείο ή γήπεδο) κι άλλοτε ως ποιητική καταγραφή φτώχειας και επαιτείας σε περιοχές που θεωρούνται ευκατάστατες και γεμάτες κίνηση, στην αναγνωστική πρόσληψη δημιουργεί μία αντίθεση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι, ανάμεσα στον χώρο και την ουσία.
Στην ουσία πρόκειται για μία εντόπια ποιητική που εμβαθύνει στις κοινωνικές οικονομικές συνθήκες της πόλης και αναζητά το αυθεντικό και λαϊκό στοιχείο της, είτε αυτό εντοπίζεται στις Δυτικές συνοικίες είτε σε περιθωριοποιημένους κατοίκους της Θεσσαλονίκης. Έτσι μέσα από τον τόπο, ως σημείο ή περιοχή, ο Γ. Λ. Οικονόμου φωτίζει την αθέατη ανθρωπογεωγραφία της Θεσσαλονίκης, καθιστώντας τελικά ήρωα την ίδια την πόλη.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Γαραντούδης, Ε. (2017). Το βίωμα της ιθαγένειας ή της εντοπιότητας στην ελληνική μεταπολεμική και μεταπολιτευτική ποίηση, Νησίδες,16, Καλοκαίρι (σσ. 36-56) – https://www.academia.edu/40225346/
Χλωπτσιούδης, Δ. (2015). Η παραμορφωμένη ποίηση του Κωτόπουλου (κριτική στην ποιητική συλλογή «Άνω τελείες και τέτοια»), tvxs.gr (14/12/2015) – https://m.tvxs.gr/mo/i/191792/f/news/biblio/i-paramorfomeni-poiisi-toy-kotopoyloy.html
Χλωπτσιούδης, Δ. (2016). Προσεγγίζοντας την ποίηση της περιφέρειας. Βακχικόν, 34 – https://www.academia.edu/33412021/
Χλωπτσιούδης, Δ. (2020). Μία προσέγγιση στην εξομολογητική ποίηση: η περίπτωση της ποίησης του Τριαντάφυλλου Κωτόπουλου. Culturebook.gr (24/09/2020) – https://www.culturebook.gr/kritiki-parousiasi/mia-proseggisi-stin-exomologitiki-poihsi-h-periptosi-tou-triantafillou-kotopoulou-kritiki-apo-ton-dimo-chloptsioudi.html
Walker, R. A. (1979). The Evocative Power of Place Names in the Poetry of Carl Sandburg. Literary Onomastics Studies. 6 (3) – https://digitalcommons.brockport.edu/los/vol6/iss1/3