Συγκλίσεις των Ωδών του Κάλβου με τον Επιτάφιο Λόγο του Περικλή
Παρότι δεν υπάρχει απόδειξη ούτε κάποια ένδειξη ότι ο Επιτάφιος Λόγος του Περικλή αποτέλεσε ανάγνωσμα του ποιητή Ανδρέα Κάλβου, η Ευσταθία Δήμου στο φιλολογικό της μελέτημα Από τη Σύγκριση στη Σύγκλιση, Η καταγωγική σχέση των Ωδών του Ανδρέα Κάλβου με τον Επιτάφιο λόγο του Περικλή, (Κουκκίδα, 2023), διερευνά τις συνδέσεις. Ο ποιητής, ως διανοούμενος του 19ου αιώνα που έδωσε έμφαση στη μελέτη της αρχαιοελληνικής γραμματείας, θα μπορούσε κάλλιστα να έχει επηρεαστεί από αυτόν.
Ο Επιτάφιος Λόγος του Περικλή γράφτηκε το 430 π. Χ. προς τιμήν των νεκρών του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέμου. Μας τον παρέδωσε ο Θουκυδίδης -ή τον συνέθεσε- στο δεύτερο βιβλίο της Ιστορίας του. Συνιστά έπαινο του παρελθόντος, των νεκρών, κυρίως όμως του δημοκρατικού πολιτεύματος και των θεσμών, του αθηναϊκού θαύματος τον 5ο αιώνα π. Χ.
Ο Ανδρέας Κάλβος, ένας πολίτης που μετείχε στους αγώνες και τα επαναστατικά κινήματα της εποχής, που ανέπτυξε δράση και σε πεδία πέραν της λογοτεχνικής συγγραφής, (θέατρο, διδασκαλία, μελέτη, μετάφραση, μαθηματικά), με τις είκοσι Ωδές του, «το πιο πολυδιαβασμένο ποιητικό του κείμενο στα ελληνικά», αιώνες μετά τον αρχαίο Έλληνα ρήτορα και πολιτικό, έρχεται «να επαναλάβει και να αναδείξει με άλλο τρόπο και μέσα σε άλλο πλαίσιο, το ίδιο όμως έντονα και εμφατικά, την ανάγκη να κατακτηθούν και να τεθούν ως θεμέλιοι λίθοι της ανθρώπινης κοινωνίας έννοιες και πράξεις που καταδηλώνουν την τέλεια, την ιδανική πνευματική, ηθική και πολιτική συγκρότηση του ατόμου και του συνόλου». (σελ. 9) Η αντίληψη για τον μοναχικό και ιδιόρρυθμο Κάλβο έχει σήμερα δώσει τη θέση της σε μία εκ διαμέτρου αντίθετη εικόνα, σε έναν δυναμικό ποιητή, ο οποίος συμμετείχε στο κίνημα των καρμπονάρων και έγραψε τα περισσότερα έργα του στα ιταλικά, όπως και ο συμπατριώτης, φίλος και συνεργάτης του αρχικά, Ούγο Φώσκολο.
Η Ευσταθία Δήμου ανοίγει έναν διάλογο ανάμεσα στους δύο δημιουργούς και προσεγγίζοντας με ελεύθερη ματιά τα δύο έργα, τις Ωδές και τον Επιτάφιο Λόγο, προχωρεί σε συγκρίσεις, παρατηρήσεις, υποθέσεις, συγκλίσεις. Ευκρινής ο λόγος της και τεκμηριωμένος, ουσιαστικός, ζεστός, πυκνός και ρέων, με υποτακτική επί το πλείστον σύνδεση και ιδιαίτερα ευανάγνωστη δομή.
Τις αναφορές της στον Κάλβο διαρθρώνει με βάση επίθετα-χαρακτηρισμούς που του έχουν αποδοθεί. «Εθνικός», (επίθετο που του αποδόθηκε ως υπέρμαχο της απελευθέρωσης του Έθνους), «πολιτικός», (για την προσπάθεια αναμόρφωσης της πολιτικής πραγματικότητας, μετάβασης από τα μοναρχικά καθεστώτα στα δημοκρατικά), «ποιητής της ιδέας» (υποσχετικός μιας άλλης πολιτείας), «νεοκλασικιστής και ρομαντικός» (συγκεράζει τα δύο ρεύματα), «επαναστατικός».
Χαρακτηρισμούς αντλεί και από τη γλώσσα του ποιητή, («γλωσσοπλάστης»), από το ύφος και το ήθος του λόγου, («υψηλός»), από τη συσχέτισή του με τον αρχαίο λυρικό ποιητή Πίνδαρο, («πινδαρικός»), από την αμεσότητα και τη θέρμη του λόγου, την τάση του προς τον ύμνο, («ρητορικός»).
Η απροσδόκητη σε μεγάλο βαθμό σύνδεση των δύο δημιουργών «ανοίγει ένα ευρύ πεδίο έρευνας και μελέτης του τρόπου με τον οποίο συνδέονται τα δύο έργα, οι δύο δημιουργοί και, εν τέλει, οι δύο εποχές». Όπως επισημαίνει η Δήμου, «θα πρέπει εξ αρχής να διευκρινιστεί ότι, όσο καίριες και σημαίνουσες είναι οι συγκλίσεις, άλλο τόσο υπολογίσιμες και σημαντικές είναι οι αποκλίσεις ανάμεσά τους, μόνο που οι τελευταίες μοιάζουν, έτσι όπως οι πρώτες προβάλλουν έξαφνα και αποκαλυπτικά, να ωχριούν και να τίθενται σε δεύτερη μοίρα». (σελ. 26)
Η συγγραφέας εστιάζει στον ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό ως πυρήνα επαφής των δύο προσωπικοτήτων, ιδιαιτέρως στις έννοιες φιλοπατρία, αρετή, ελευθερία, «πυλώνες πάνω στους οποίους στήνονται τα δύο έργα». Στις ενότητες Φιλοπατρία. Η επισφράγιση ενός δεσμού, Αρετή. Η κινητήριος δύναμη, Ελευθερία. Το θεμέλιο του βίου, η συνανάγνωση των εννοιών στα δύο έργα αποκαλύπτει τη θέση της.
Ο Επιτάφιος του Περικλή και οι Ωδές του Κάλβου συνδέονται και κάτω από το πνεύμα του αρχαίου ελληνικού και ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, πράγμα το οποίο εύστοχα επισημαίνει η συγγραφέας. Τα έργα συνιστούν «μεταξύ άλλων, και ιδρυτικές πράξεις του νεότευκτου κόσμου».
Ο αρχαιοελληνικός Διαφωτισμός, ένας χαρακτηρισμός που δόθηκε και στον Περικλή μεταγενέστερα, θεμελιώθηκε μέσα από την επικράτηση του Ορθού Λόγου και των φιλοσοφικών ρευμάτων που βασίστηκαν σε αυτόν, τα οποία καταπολέμησαν τις αυθαίρετες και δογματικές αντιλήψεις όπως και κάθε αυθεντία, ακόμη και τη θεϊκή. Ξεκίνησε τον 6ο π. Χ. αιώνα στην Ιωνία με τους υλοζωιστές φιλοσόφους (Θαλή, Αναξίμανδρο, Αναξιμένη, Ηράκλειτο) και αργότερα επικεντρώθηκε στην Αθήνα, όπου κορυφώθηκε με το σοφιστικό κίνημα (μέσα 5ου π. Χ. αιώνα περίπου). Οι Ωδές του Κάλβου επικοινωνούν με τον Επιτάφιο του Περικλή, γιατί αποτυπώνουν το πνεύμα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ενός κινήματος που στα νεότερα χρόνια (17ος, 18ος αιώνας) εστιάζοντας εκ νέου στον Ορθό Λόγο, συνέβαλε στην κατάρρευση των μοναρχιών.
Πολλαπλά αποκαλυπτικό το μελέτημα της Ευσταθίας Δήμου Από τη Σύγκριση στη Σύγκλιση, Η καταγωγική σχέση των Ωδών του Ανδρέα Κάλβου με τον Επιτάφιο λόγο του Περικλή, χαράσσει νέους δρόμους στην έρευνα, ενώ θέλγει με την αρμονία του λόγου.
ΛΙΛΙΑ ΤΣΟΥΒΑ