Μια λαϊκή παράδοση μας αποτρέπει
από το να διηγούμαστε τα όνειρα μας
το πρωί με άδειο στομάχι
Β. Μπένγιαμιν (2004, σελ. 36)
Εφορμώντας από την διαλεκτική ενότητα λόγου και βιώματος, ο Μπένγιαμιν, αίρει την αντίθεση μεταξύ του βιώματος και της συνειδητότητας-ιδέας της εμπειρίας. Το σώμα είναι το πεδίο εγχάραξης της ιδέας και της επιθυμίας, την ίδια στιγμή που, το βίωμα αποκωδικοποιείται με τη γλώσσα και τη νόηση. Βίωμα και ιδέα υποτάσσονται σε μια ισότιμη σχέση, στην οποία η γλώσσα λειτουργεί ως γέφυρα. Σύμφωνα με τους Σταυρακάκη και Σταφυλάκη (2008): καμιά καλλιτεχνική δραστηριότητα δεν λαμβάνει χώρα εν κενώ, η παραγωγή της τέχνης απαντά σε συγκεκριμένα κοινωνικοπολιτικά ερεθίσματα, ενώ και η πρόσληψή της έχει πολύ συγκεκριμένους κοινωνικούς και πολιτικούς όρους δυνατότητας. Ποια όμως είναι η εμπειρία των τελευταίων χρόνων και πως αυτή έχει διαμορφώσει την καλλιτεχνική δημιουργία; Είναι η εμπειρία ενός κόσμου που σβήνει, «ενός κόσμου που πεθαίνει και ενός νέου, που δεν μπορεί [όμως] ακόμα να γεννηθεί, η εποχή των τεράτων» με τα λόγια του Αντόνιο Γκράμσι. Για τον Burger (2010, σελ. 35) το μεμονωμένο έργο συλλαμβάνεται και συναρτάται μέσα σε μια κοινωνική πραγματικότητα στην οποία το έργο οφείλει τη γέννηση του ως μέρος μιας διαλεκτικής σχέσης. Η συνάρτηση αυτή δεν είναι φυσικά μια γραμμική σχέση αιτίου και αιτιατού, αλλά προκύπτει ως συνισταμένη δυνάμεων όπως η κατάσταση και η πρόθεση. Η εμπειρία των ματαιώσεων, των διαψεύσεων, της κρίσης, της όξυνσης και της ύφεσης των κοινωνικοταξικών αγώνων, διαπερνά το ποιητικό πεδίο και τα καλλιτεχνικά υποκείμενα. Στο έδαφος αυτό και πάνω σε αναγνώσεις του Enzo Traverso, o Βασίλης Λαμπρόπουλος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, αναλύσει το ποιητικό φαινόμενο εντός του φαινομένου της αριστερής μελαγχολίας.
Από τις αρχές της δεκαετίας του ’90, η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, η διάψευση της ουτοπίας, η καπιταλιστική επίθεση, διαμορφώνουν ένα τοπίο στο οποίο ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός αποκτά συγκεκριμένα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Για τους Bourdieu και Wacquant, ο νεοφιλελευθερισμός περιλαμβάνει την προώθηση των ελεύθερων αγορών, της ατομικής ευθύνης και της παγκόσμιας ομοιογένειας. Για τον Bourdieu, ο νεοφιλελευθερισμός είναι «ένα πρόγραμμα μεθοδικής καταστροφής των συλλογικοτήτων». Ο Jessop προσδιορίζει τον νεοφιλελευθερισμό ως ένα «νέο οικονομικό παράδειγμα», το οποίο βασίζεται στο «ελεύθερο κτητικό άτομο», εστιάζοντας στον μετασχηματισμό των κοινωνικών και ηθικών αξιών που στηρίζουν την πολιτική οικονομία και την κοινωνία, καθώς και στον μετασχηματισμό των ατόμων, των ταυτοτήτων και των υποκειμενικοτήτων τους (βλ. και Papageorgiou et al. 2021). Σε αυτό το πεδίο θα ισχυριστεί ο Λαμπρόπουλος πως στη σκηνή της ιστορίας την επανάσταση διαδέχεται η εξέγερση, την απεργία η ανυπακοή. Η απογοήτευση και η ματαίωση γεννούν ετερονομικά την εξέγερση, την παράλογη ελπίδα. Είναι μια διαρκής αναζήτηση μιας ρωγμής στο σώμα της ορθολογι(στι)κής συναίνεσης (Κιουπκιολής, 2011). Είναι η λάμψη που έχουν τα μάτια όσων ανθρώπων εξεγείρονται φαντασιακά ή υλικά. Ή εκείνων που μέσα στην τρέλα τους, ή έμπλεοι/ες στον πυρετό, έχουν ξεχάσει εντελώς όσα συμβαίνουν γύρω τους. Για τον Λαμπρόπουλο (2021), αυτή η ιδεολογική και πολιτική απομάγευση της απελευθέρωσης αποκαλείται συχνά «αριστερή μελαγχολία», μια έκφραση που αντλεί από τον Μπένγιαμιν και τον Φρόυντ.
Τα καλλιτεχνικά υποκείμενα όπως και τα κοινωνικά υποκείμενα, ζούμε ακριβώς μέσα σε αυτή τη συνθήκη. Ψάχνουμε να βρούμε πως φτάσαμε εδώ, μέσα σε αυτόν τον κόσμο που διαλύεται – δεν γκρεμίζεται απλώς – και μετράμε απώλειες. Η ήττα και η απόγνωση ως παρονομαστής. Απόγνωση για όλες εκείνες τις μικρές και τις μεγάλες δυνατότητες που δεν υλοποιήθηκαν ποτέ, για όλες τις μικρές και τις μεγάλες ήττες που έχει η καθημερινότητα. Μεγεθυμένες μέσα από το μεγεθυντικό φακό του καλλιτεχνικού και του προσωπικού δράματος. Πως επιβιώνουμε; Ο όρος «Αριστερή Μελαγχολία» περιγράφει παραλλαγές της απομυθοποίησης μεταξύ τάσεων του επαναστατικού ριζοσπαστισμού, πρωτίστως τις τάσεις του πολιτικού μεσσιανισμού και της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας (Λαμπρόπουλος 2018). Ή με τα λόγια του Μπρεχτ, «Αλίμονο στις χώρες που χρειάζονται ήρωες, η ευθύνη είναι πάνω μας». Αντλώντας από το περίφημο δοκίμιο του Φρόιντ «Πένθος και Μελαγχολία» (Freud 1957, η Αριστερή Μελαγχολία ως κριτικός όρος θεωρεί ότι οι άνθρωποι που υποφέρουν, σκεπτόμενοι ότι η επανάσταση έχει καταστεί ανέφικτη (είτε λόγω ήττας είτε λόγω εσωτερικής αποτυχίας), μπορούν να αντιμετωπίσουν την πικρία τους με δύο τρόπους: μπορεί να πενθήσουν, να περάσουν μέσα από τρομερό πόνο, να αποδεχθούν, και να ξεπεράσουν την απώλειαˑ ή μπορεί να γίνουν μελαγχολικοί, να μην εγκαταλείψουν ποτέ, να εσωτερικεύσουν το πολύτιμο αντικείμενο, και να συνεχίζουν να ζουν παρά την απουσία του (Λαμπρόπουλος 2018). Εσωτερικεύοντας το αντικείμενο, οντολογοποιώντας την απώλεια, τα υποκείμενα θυμούνται και αποπειρώνται να συνδέονται διαρκώς με την ουτοπία. Αριστερή μελαγχολία σημαίνει διαρκής τοποθέτηση στη μνήμη και ουτοπία, σημαίνει διαρκής επανανοηματοδότηση της ελευθερίας. Για το Λακάν, «το είναι του ανθρώπου όχι μόνο δεν μπορεί να γίνει κατανοητό χωρίς την τρέλα αλλά δεν θα ήταν το είναι του ανθρώπου εάν δεν έφερε μέσα του την τρέλα ως το όριο της ελευθερίας του (Lacan 1972).
Άλλοτε επιμένουμε στην απώλεια, επιμένουμε να θυμόμαστε εκείνα που χάνουμε χάνοντας τον παλιό κόσμο, εκείνον που πεθαίνει. Η οντολιγκοποίηση της απώλειας, μπορεί να συνδέεται με τη γέννηση του νέου κόσμου. Ο νέος κόσμος δεν θα αναδυθεί σαν Ατλαντίδα εν μέσω των υδάτων, αλλά θα περιλαμβάνει όλα εκείνα τα απολεσθέντα που διαρκώς πενθούμε. Για να γεννηθεί ο νέος κόσμος πρέπει να θυμόμαστε, και σε αυτήν την κατεύθυνση, με την τέχνη να επαναφέρεται η συλλογική μνήμη των ταξικών αγώνων. Ή όπως έλεγε ο Ρενάτο Κούρτσιο όλες οι μνήμες του ανταγωνισμού είναι πολύτιμες αποσκευές, αγώνες και υποκείμενα του χτες, μακρινού ή μακρινότερου, πλάθονται και αναπλάθονται διαρκώς, για να συντροφεύουν και να προσανατολίζουν στον μακρύ δρόμο του πολεμικού (κάθε φορά) παρόντος. Η μνήμη μας αφορά σαν ριζοσπαστικά πολιτικά υποκείμενα. “Μας νοιάζει”, με μια μάλλον παράδοξη έγνοια, που δεν έχει καμία σχέση με τη νοσταλγία, αλλά μάλλον μ’ αυτό που καταλαβαίνουμε σα μαζική παραγωγή της λήθης μέσα στην (και μέσα από την) καπιταλιστική αναδιάρθρωση (Παπαγεωργίου 2022).
Προσκολλημένου στην απώλεια, μπορούμε να αναζητούμε, τη ρωγμή, την ελευθερία, τη διαρκή ουτοπία. Η ουτοπία ως διαφυγή και απελευθέρωση, ή με τα λόγια του Ροζάνη, «η ουτοπία δεν είναι εικόνες φαντασιακής εκπλήρωσης του παρελθόντος. Είναι μια διαρκής εξεγερτική κατάφαση του μη δυνάμενου να ολοκληρωθεί και μαζί μια απόλυτη πίστη σε αυτό, μια γοητεία που ωθεί την ψυχή να οραματίζεται και να προαναγγέλλει το λανθάνον μέσα στο πραγματικό, το λανθάνον ως δυναμική ενός “καθ’ οδόν” προς τον κόσμο». Η αισιοδοξία της βούλησης μαζί με την απαισιοδοξία της γνώσης στο Γκράμσι. Η φαντασία, η οποία στην τέχνη, δεν αποτελεί ούτε κατάληξη και ιδιωτική διαφυγή από την πραγματικότητα, όπως στη νεύρωση, ούτε ενύπνια υπεκφυγή δια ιδιωτικών συμβόλων, όπως στο όνειρο, αλλά την αφετηρία για μια επιστροφή στην πραγματικότητα την οποία συγκροτούν τόσο οι άλλοι, το κοινό, όσο και το υλικό που πρέπει να δαμάσει κανείς για να δώσει δημόσια υπόσταση στο διάβημα του να προκαλέσει μια συγκίνηση που μπορεί να συμμεριστεί με τους άλλους (Τάκης 2008, σελ. 63).
Αναφορές
Walter Benjamin, Μονόδρομος, Αθήνα: Άγρα 2004.
Patrick Burger, Θεωρία της Πρωτοπορίας, Αθήνα: εκδ. Νεφέλη, 2010.
Sigmund Freud, 1957 [1917]. “Mourning and Melancholia” London: Vintage; 1917.
Jacques Lacan, Ακόμη Σεμινάριο εικοστό, 1972-1973 (δίγλωσση έκδοση, ελληνικά-γαλλικά), εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2013.
Theofanis Papageorgiou, Sotiris Koskoletos & Antonis Papangelopoulos (2021) Neoliberalism and rationality: a tango for two?, Critique, 49:3-4, 359-378, DOI: 10.1080/03017605.2021.2003482
Αλέξανδρος Κιουπκιολής, Πολιτικές της ελευθερίας: Αγωνιστική δημοκρατία, μετα-αναρχικές ουτοπίες και η ανάδυση του πλήθους, Εκκρεμές, Αθήνα 2011
Βασίλης Λαμπρόπουλος, 2018, Η αριστερή μελαγχολία στην ελληνική ποιητική γενιά του 2000, Περιοδικό Θράκα, https://thraca.gr/2018/12/2000_15.html
Βασίλης Λαμπρόπουλος, 2021, Στον αστερισμό της αριστερής μελαγχολίας, Περιοδικό Χάρτης, τεύχος 33, https://www.hartismag.gr/hartis-33/klimakes/ston-asterismo-ths-aristerhs-melagxolias Φάνης Παπαγεωργίου, 2022, Τέχνη Πρωτοπορία και Αντι-ηγεμονία, Περιοδικό Θράκα, https://thraca.gr/2022/06/%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7-%CF%80%CF%81%CF%89%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9-%CE%B7%CE%B3%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%BF.html Στέφανος Ροζάνης, Η ουτοπία και οι εικόνες της, εκδ. Έρμα, Αθήνα 2017.
Γιάννης Σταυρακάκης – Κωστής Σταφυλάκης, επιμ. Το πολιτικό στη σύγχρονη τέχνη, εκδ. Εκκρεμες, Αθήνα 2008.
Ανδρέας Χ. Τάκης, Για την ελευθερία της τέχνης, Δοκίμιο πολιτικής και συνταγματικής θεωρίας, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2008.