Σύμφωνα με το The Oxford dictionary of literary terms υπάρχει κλάδος στη Θεωρία της Λογοτεχνίας που εξετάζει τη σχέση ανάμεσα στη λογοτεχνία και την κοινωνία[1]. Για παράδειγμα, μια παλιότερη προσέγγιση είναι ο «Reflectionism»[2] που θεωρεί τη λογοτεχνία αντανάκλαση της κοινωνίας, κάτι που πιο σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ανακριβές.
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί περισσότερο έκφραση της προσωπικής μου λογοτεχνικής ενασχόλησης και εμπειρίας και όχι μελέτημα που στηρίζεται σε βιβλιογραφικές παραπομπές. Οπότε είναι ένα πρόχειρο και σύντομο δοκίμιο των απόψεών μου, που θίγει αρκετά θέματα, τα οποία χρήζουν παραπέρα διερεύνηση και πολλά έχουν ήδη σε κάποιο βαθμό συζητηθεί.
Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον. Το ίδιο και οι συγγραφείς. Έτσι, άμεσα ή έμμεσα, η ψυχοσύνθεση τους και, λιγότερο ή περισσότερο, η οπτική και η θεματολογία τους, επηρεάζεται από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Το γεγονός αυτό αξιολογεί η φιλολογική επιστήμη εντάσσοντας τους σε «γενιές» και «σχολές» λογοτεχνών, οι οποίες έχουν άμεση συνάρτηση από την εποχή που αναπτύσσονται. Επίσης, σε κάθε συγγραφέα εξετάζει τα βιογραφικά του στοιχεία, άρα τη σχέση του με τους «άλλους», τον τόπο γέννησης, την οικογένεια, το επάγγελμά, τον τρόπο και τις συνθήκες ζωής του, τις συναναστροφές του και την πολιτιστική και πολιτική πραγματικότητα που έζησε, γεγονότα που τον επηρεάζουν και τον διαμορφώνουν. Αυτή τη λογοτεχνική ανάλυση αξιοποίησαν και οι κριτικοί του «δομισμού». Αλλά ακόμα και το επιχείρημα άλλων σχολών, που επικεντρώνονται στην «εκ του σύνεγγυς ανάγνωση» (π.χ. της «Νέας Κριτικής»), οι οποίες προσπάθησαν να απομονώσουν το προς μελέτη κείμενο, ότι η καλή λογοτεχνία είναι διαχρονική, προσπίπτει στον αντίλογο ότι η έκφρασή της όμως είναι συνήθως επικαιρική ή έστω αξιοποιεί και επηρεάζεται από επικαιρικά στοιχεία, που συμβάλλουν στην ποικιλομορφία και έχουν ουσιαστικό ρόλο.
Οπότε είναι αδύνατον να γίνει πλήρης διαχωρισμός του λογοτέχνη και του έργου του από τον κοινωνικό περίγυρο. Ακόμα και σε περιπτώσεις που ο συγγραφέας επιχειρεί μια ομφαλοσκοπική και αυτοαναφορική γραφή ή ασχολείται με προσωπικές υπαρξιακές αναζητήσεις και απομακρύνεται από τα κοινωνικά προβλήματα και ζητούμενα, όπως για παράδειγμα κάνει σε μεγάλο βαθμό «η γενιά του ιδιωτικού οράματος», όπως πολύ εύστοχα χαρακτήρισε τη γενιά του ογδόντα ο Ηλίας Κεφάλας, όλη αυτή η στάση είναι απόρροια κοινωνικών συνθηκών, όπως η έλλειψη προκλητικών γεγονότων και καταστάσεων, η ευμάρεια και η αυτάρκεια. Στον βαθμό και στον τρόπο έκφρασης αυτής της επιρροής είναι που θα πρέπει να επικεντρωθούμε.
Ποιήματα «ποιητικής» ή ερωτικά μοιάζουν να αντηχούν ελάχιστα τα κοινωνικά προβλήματα, ενώ στον αντίποδα είναι η πολιτική ποίηση και η πιο αυστηρή μορφή της η στρατευμένη τέχνη, η οποία υιοθετήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον υπαρκτό σοσιαλισμό και τους υποστηριχτές του τον 20ο αιώνα. Αλλά η στρατευμένη τέχνη δεν είναι εφεύρεση των μαρξιστών. Υπήρχε πολύ νωρίτερα. Αρκεί να θυμηθούμε τα πολιτικά ποιήματα του Αλκαίου κατά του Πιττακού, του Ρήγα Φεραίου που ξεσήκωνε τους υπόδουλους κατά των Τούρκων και πολλά άλλα ιστορικά παραδείγματα.
Είναι αλήθεια ότι σε εποχές οικονομικών, κοινωνικών ή πολιτικών κρίσεων η λογοτεχνική θεματολογία και το ύφος γραφής της αντανακλά άμεσα και με ζωηρότητα τα δρώμενα, καθώς οι συγγραφείς καλούνται να πάρουν θέσεις και να συμμετέχουν σε αυτά. Το αντίθετο συμβαίνει όταν υπάρχει έλλειψη τέτοιων γεγονότων. Το πρώτο συνέβη με την παραγωγή των πρώτων τριών τετάρτων του εικοστού αιώνα, με τους πολέμους, τις δύσκολες συνθήκες και τις ιδεολογίες που ήταν καθοριστικές, ενώ το αντίθετο στη συνέχεια, στα τέλη του εν λόγω αιώνα και στις αρχές του επόμενου, με τη σχετική οικονομική ευμάρεια, ενώ η πρόσφατη οικονομική κρίση εγείρει δειλά κοινωνικά ζητούμενα. Επίσης, άλλα θέματα που άπτονται της κοινωνικής πραγματικότητας αποτυπώνονται στη σύγχρονη παραγωγή, όπως η περιβαντολλογική κρίση, η πολυπολιτισμικότητα, η διαφορετικότητα και η ομοφυλοφιλία.
Η σύγχρονη λογοτεχνία, όπως και ο σύγχρονος κόσμος αντίστοιχα, μοιάζουν να βρίσκονται σε μια αβέβαιη καμπή. Οι επιρροές των θρησκειών σε Ανατολή και Δύση ισχυροποιούνται, η απροκάλυπτη κερδοσκοπία των μεγάλων επιχειρήσεων δημιουργεί παγκόσμια αστάθεια και συσσώρευση του πλούτου, οι Δυτικές οικονομίες σταδιακά υποχωρούν και οι πολίτες φτωχοποιούνται. Τα γεγονότα φαίνονται να βρίσκονται στην αρχή τους και η τέχνη να στέκεται αμήχανη. Το μέλλον θα δείξει.
[1] Δείτε το λήμμα «Sociology of literature» στο The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms, Chris Baldick, Oxford University Press 2001.
[2] Δείτε το αντίστοιχο λήμμα, ό.π.