Ο δημιουργός είναι στενά δεμένος με την κοινωνία του - Του Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη

Έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά η θέση του πεζογράφου στην κοινωνία;

Η κοινωνική θέση του πεζογράφου κουβαλά μια αξεπέραστη αντίφαση: οφείλει να είναι εντός και εκτός, σε εγγύτητα και σε απόσταση, σε αμεσότητα και σε διαμεσολάβηση με τον χώρο που τον πλαισιώνει. Θέλει συνθήκες υπογείου ή σοφίτας, διαμερίσματος ή μονοκατοικίας, εν ολίγοις απαιτεί τη μόνωσή της η γραφή για να ελίσσεται απερίσπαστη απ’ την τριγύρω φλυαρία, αλλά την ίδια ακριβώς στιγμή έχει ανάγκη τον συγχρωτισμό, χρειάζεται τον συνάνθρωπο, ζητά την αγορά για να μην καταλήξει αυτιστική, εσώκλειστη στον εαυτό της.
Μια τέτοια σχέση ισορροπίας είναι απ’ τη φύση της πολυπαραμετρική, δεν γνωρίζει από έτοιμες συνταγές όσον αφορά τη θεματολογία, τις κοινωνικές αναφορές, τις αισθητικές προτιμήσεις. Θα ‘λεγα ότι έχουμε να κάνουμε μ’ ένα διαρκές διακύβευμα με διαφορετικά κάθε φορά χαρακτηριστικά όχι μόνο από δημιουργό σε δημιουργό αλλά κι από έργο σε έργο του ίδιου δημιουργού. Το ωραίο στην περίπτωση αυτή, όπως και σε καθετί άλλο που αφορά τη λογοτεχνία, είναι πως ο καθένας χαράζει τον δικό του απάτητο δρόμο. Υπάρχουν προς τα ένδον πορείες έστω και αν η γραφή είναι εξαιρετικά εξωστρεφής και αντιστρόφως υπάρχουν προς τα έξω πορείες έστω κι αν η γραφή είναι εξαιρετικά εσωστρεφής, που καταφέρνουν σε πείσμα της μόνωσης και της οχλοβοής να εξασφαλίζουν μια ζηλευτή ισορροπία.
Μ’ άλλα λόγια, μπορώ να βρω τον εαυτό μου διαμέσου των άλλων ή τους άλλους διαμέσου του εαυτού μου, εφόσον αντιληφθώ ότι τα διεστώτα μέρη της σχέσης, εννοώ τον δημιουργό και την κοινωνία, δεν είναι καθόλου διεστώτα: ο δημιουργός είναι στενά δεμένος με την κοινωνία του, διαμορφώνεται απ’ αυτήν και στο όριο των δυνατοτήτων του την εκφράζει, την επηρεάζει και σε εξαιρετικές περιπτώσεις τη διαμορφώνει κιόλας.
Η επίγνωση αυτής της σχέσης στις πολιτικές, οικονομικές, ιδεολογικές και αισθητικές της προεκτάσεις μπορεί να αποκαταστήσει την επικοινωνία του δημιουργού με την εποχή του, έξω απ’ τον κίνδυνο της ιδιώτευσης, του ελιτισμού ή της στράτευσης. Αν τελικά, η διατάραξη αυτής της επικοινωνίας έγινε στο όνομα της αισθητικής αυτονομίας του δημιουργού, είναι καιρός να αντιληφθούμε ότι η υπεράσπιση της αισθητικής αυτονομίας του δημιουργού δεν μπορεί να γίνει σε βάρος της ιστορικότητας του έργου, αλλά ούτε βεβαίως και να καταργηθεί απ’ αυτή.

Σε περιόδους κρίσης, όπως αυτή του κορονοϊού, έχει ιδιαίτερο ρόλο η πεζογραφία;

Η μεγαλύτερη προσφορά της τέχνης σε κάθε ιστορική περίσταση, όσο δύσκολη και αν είναι, έχει να κάνει με το ίδιο το ωραίο, που ως εμπειρία κομίζει στο κοινό μέσα απ’ το έργο της. Δεδομένου όμως ότι η δημιουργία και η εμπειρία του ωραίου δεν είναι ποτέ απαλλαγμένες από ιδεολογικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς κτλ. προσδιορισμούς, κάθε έργο τέχνης συνειδητά ή ασύνειδα τοποθετείται απέναντι στην πραγματικότητα, τη δικαιώνει ή την αμφισβητεί, την αναπαράγει ή την υπονομεύει. Και αν προτιμάμε να το ξεχνάμε αυτό σε περιόδους σταθερότητας ή ευημερίας, το βρίσκουμε ξανά και ξανά μπροστά μας ως επιτακτική ανάγκη όταν οι συνθήκες είναι έκρυθμες, όπως συμβαίνει τώρα με τον κορονοϊό ή πιο πριν με τα μνημόνια ή ακόμη πιο πριν με τη χούντα των συνταγματαρχών κτλ. κτλ.
Η σιωπή που τηρεί ή η θέση που παίρνει ο πεζογράφος συνιστά το μέτρο της κοινωνικής του υπευθυνότητας ως πολίτη και ως καλλιτέχνη. Δικαιούμαι βεβαίως να σφαλίσω τα μάτια και να γυρίσω την πλάτη σε ό,τι συμβαίνει γύρω, αυτό δεν με κάνει ούτε καλύτερο ούτε χειρότερο ως λογοτέχνη. Είναι άλλωστε μια διαδεδομένη στάση που μου δίνει τη δυνατότητα να κρατιέμαι ανεπηρέαστος απ’ την τρέχουσα επικαιρότητα, να μην αποσπώμαι απ’ ό,τι ήδη κάνω, να μην χάνω την ψυχραιμία μου και να μην απεμπολώ την αναγκαία απόσταση από τα πράγματα.
Πιστεύω όμως ότι υπάρχει και ένα άλλο είδος ψυχραιμίας μέσα στην ένταση των στιγμών, υπάρχει και μία άλλη απόσταση μέσα στην εγγύτητα των συνθηκών, που αν καταφέρει να εξασφαλίσει ο δημιουργός, τότε μπορεί σε πείσμα της πιο υποκριτικής ουδετερότητας και της πιο ενοχλητικής ιδιώτευσης να σταθεί δίπλα στον πάσχοντα συνάνθρωπο, για να πραΰνει την αγωνία, να ομορφύνει την ασχήμια και να εμπνεύσει την ελπίδα.
Σημειώνω και μία τελευταία, ακόμη πιο απαιτητική, λειτουργία, που αφορά την κριτική στάση του δημιουργού απέναντι στην εκάστοτε εξουσία και στην εκδοχή της πραγματικότητας που οι μηχανισμοί συναίνεσης υφαίνουν, ώστε να πιάσει την ξεχειλωμένη ραφή και να αρχίσει στην προκειμένη να ρωτάει για τους αστέγους, τους πρόσφυγες, την ιδιωτικοποίηση του συστήματος υγείας, την περιστολή των εργασιακών δικαιωμάτων, τη διασφάλιση των δημοκρατικών κατακτήσεων, τις ταξικές συνέπειες της κρίσης κτλ. Αλλά κάτι τέτοιο σημαίνει ότι ο δημιουργός φέρει τον απαιτούμενο βαθμό πολιτικής υπευθυνότητας, είναι έτοιμος να αναλάβει το κόστος των επιλογών του και ότι έχει προηγουμένως αποποιηθεί τον ρόλο του προπαγανδιστή, του καθοδηγητή και του ιεραπόστολου.* Ο Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης γεννήθηκε το 1970 στο Δυτικό Πέλλας. Είναι φιλόλογος κι εργάζεται ως εκπαιδευτικός στη μέση εκπαίδευση. Το τελευταίο του βιβλίο είναι το μυθιστόρημα «Έξοδα Νοσηλείας», εκδ. Ενύπνιο, 2020.

Ο δημιουργός είναι στενά δεμένος με την κοινωνία του – Του Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη