Πρόκειται για μια σειρά σύντομων άρθρων που αφορούν την performance poetry / επιτελεστική ποίηση, ένα δια-πολύ-καλλιτεχνικό είδος ποίησης (inter-disciplinary poetry art), που προσβλέπει σε μια πολυεπίπεδη και πολυαισθητηριακή ποιητική εμπειρία. Ευχαριστώ θερμά τον ποιητή Αντώνη Σκιαθά και τον ποιητή / καθηγητή Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο για την ευκαιρία που μου δίνουν να συστήσω στο αναγνωστικό κοινό του Culturebook το σχετικά καινούργιο αυτό ποιητικό είδος. Να σημειώσουμε ότι, ήδη από το καλοκαίρι 2020, η performance ποίηση έχει ενταχθεί, ως αντικείμενο σπουδών, στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Η περιοδικότητα των δημοσιεύσεων είναι ανά δεκαπέντε ημέρες, με μια συνέχεια ως προς τα ζητήματα που θα διεξέρχονται κάθε φορά. Το κάθε κείμενο συνοδεύεται από ένα video με αναφορά στην εγχώρια ή τη διεθνή ποιητική «σκηνή».
«Performance: La poésie essentielle». Julien Blaine και η αριστοτελική θεώρηση περί ποιητικής
Στο προηγούμενο άρθρο είχαμε προχωρήσει σε μιαν αποσαφήνιση της επιτελεστικής (ή τελεστικής ή performance) ποίησης, λέγοντας ότι συνενώνει δύο διαφορετικές έννοιες και πρακτικές: την ποίηση, ως τέχνη του λόγου, και την επιτέλεση, ως πραξιακό και ταυτόχρονα παραστασιακό φαινόμενο. Η μεταιχμιακή πρακτική της επιτέλεσης, όπως είχαμε πει, «με τη συμμετοχή συμβολικών μορφών και ζωντανών σωμάτων, παρέχει έναν τρόπο να συνθέτει νόημα και να επιβεβαιώνει ατομικές και πολιτιστικές αξίες». Από την άλλη, η ποίηση, ως τέχνη της συμπύκνωσης, ανάγει τα γεγονότα στη σημασία τους, δημιουργεί, δηλαδή, συμβολικές μορφές. Τοποθετώντας, λοιπόν, την ποίηση μέσα στο πλαίσιο μιας ζωντανής επιτελεστικής διαδικασίας αντιλαμβανόμαστε το λόγο που ο Γάλλος επιτελεστής-ποιητής Julien Blaine ονομάζει την επιτελεστική ποίηση «La poésie essentielle» (Η ουσιαστική ποίηση). Η επιτελεστική ποίηση συνδέει το πραγματικό (το οποίο παραμένει πάντα απρόσβλητο και απρόβλεπτο) με το συμβολικό (τη γλωσσική δομή) και το φαντασιακό (την επινοητική δημιουργική πράξη), ένα τριπλό που φαίνεται να αποκαθιστά το νόημα της ζωής και των πραγμάτων.
Η σημασία που προσδίδει ο Julien Blaine στην επιτελεστική ποίηση φαίνεται να έρχεται ως αναγκαιότητα μέσα στη σύγχρονη ψηφιακή κοινωνία της ορατότητας, όπου το «κοινωνικό φαντασιακό» έχει αντικατασταθεί από έναν πληθωρισμό εξατομικευμένων αληθειών και ατομικής ηθικής, έχοντας προηγουμένως εξοβελίσει τη ζωντανή τελετουργία ως εκδήλωση κοινωνικής ενότητας. Αν ο άνθρωπος ωστόσο είναι φύσει και θέσει τελετουργικό ον, όπως έλεγε ο Ludwig Wittgenstein, τότε μοιραία θα αναζητήσει τη συμβολική τάξη, μέσω της οποίας θα βρεθεί ένας δίαυλος επικοινωνίας με τον «άλλον» (και άρα με τον εαυτό, ως ένα αντικαθρέφτισμα). Η επιτελεστική ποίηση θα μπορούσε άραγε να «επιτελέσει» ένα τέτοιο έργο;
Ο Julien Blaine εκτιμά ότι η σύζευξη ποίησης και επιτέλεσης έχει τη δυνατότητα να γίνει το σημαντικότερο όχημα κοινωνικής επανάστασης και συνειδησιακής αλλαγής στο σύγχρονο κόσμο, θεωρώντας ότι δρα αποτελεσματικά εκεί όπου οι προσπάθειες διάφορων κοινωνικών ή πολιτικών κινημάτων για δικαιοσύνη, ελευθερία και αλληλεγγύη, έχουν αποτύχει. Αναγνωρίζοντας δε το ποιητικό αυτό είδος ως ακολουθία (αν όχι απόληξη) των καλλιτεχνικών Πρωτοποριών που ξεκίνησαν στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ευρώπη (Ντανταϊσμός, Φουτουρισμός, Σουρεαλισμός) και των συνεχειών τους, των καλλιτεχνικών κινημάτων της δεκαετίας του ’60 στην Αμερική (Conceptual Art, Bauhaus, CoBra, Fluxus) και παίρνοντας παράδειγμα από προηγούμενα ιστορικά και καλλιτεχνικά κινήματα, ο κύκλος των οποίων διήρκησε περίπου δύο αιώνες –όπως η Αναγέννηση, οι τροβαδούροι της Προβηγκίας και της Μεσογείου, η κινέζικη δυναστεία Τανγκ και η εποχή που περιέβαλλε τον αιώνα του Περικλή–, πιστεύει ότι η επιτελεστική ποίηση έχει ακόμη έναν αιώνα για να εξελιχθεί και να ολοκληρωθεί αναλαμβάνοντας τη λειτουργική της θέση μέσα στη σύγχρονη κοινωνία.
Ο Αριστοτέλης –αντιστικτικά με τον Julien Blaine– θεωρούσε ως ύψιστη μια, επίσης, παραστασιακή μορφή ποίησης, την τραγωδία, η οποία «εξοπλισμένη με τη μέθεξη και την εικόνα, την εποπτεία και το συμβολισμό» δεν έφτανε μόνο στην «εννόηση», δηλαδή, στη νοητική αντίληψη των πραγμάτων, όπως έκανε η φιλοσοφία, αλλά στην «κατανόηση», στην ενσυναίσθητη, συνειδητή και πλήρη αντίληψή τους. Σε αντίθεση με τις άλλες τέχνες, η τραγωδία χρησιμοποιούσε όλο το οπλοστάσιο της μίμησης, όπως «χρώματα, σχήματα (στάσεις σώματος, χειρονομίες, μορφασμούς, κινήσεις) και φωνή», με έμφαση στο «ρυθμό» (μουσικό και ορχηστρικό), το «λόγο» (πεζό ή έμμετρο) και την «αρμονία» (καθαρή μουσική). Ενέπλεκε τους θεατές στο δρώμενο, αποσκοπώντας στην «ανύψωσή» τους, στην «κάθαρση» και την «οικεία ηδονή», την απόλαυση, όχι μόνο σε ατομικό αλλά, κυρίως, σε κοινωνικό επίπεδο, συνδέοντας άρρηκτα το αισθητικό (ποιητικό) με το πολιτικό και την εδώ-και-τώρα ανθρώπινη συνθήκη.
Θα μπορούσαμε, ενδεχομένως, να δούμε την «επιτέλεση» σε συνάφεια με την αριστοτελική έννοια της «μίμησης», δηλαδή, όχι ως αναπαραγωγή του αισθητού κόσμου –όπως πίστευε ο Πλάτωνας, απαξιώνοντας την ποίηση και εξορίζοντας τους ποιητές από την ιδανική Πολιτεία του– αλλά ως προβολή της ουσίας της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως αυτή ριζώνει στην απτή πραγματικότητα. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η μίμηση αποτελεί την «πρώτη ύλη» της ποίησης από όπου ξεδιπλώνεται η αλήθεια της ύπαρξης, εισβάλλοντας και «αποκαλύπτοντας τη δομή των πραγμάτων». Δεν προσομοιώνει, ούτε αναπαράγει «πράγματα ή εμπειρία», αλλά «δράση» στον κόσμο των σημασιών, διανοίγοντας ένα «πεδίο πραγματικότητας», που αφορά στη δημιουργική πράξη και την αναμορφωτική της δύναμη.
Εδώ αναγνωρίζουμε μια συμμετρία με τον σύγχρονο φιλόσοφο Maurice Merlaue-Ponty, που θεωρεί ότι η επιτέλεση είναι περισσότερο μια μεταφορά της πραγματικότητας παρά αναπαράστασή της, τοποθετώντας την τέχνη της επιτέλεσης, όχι μόνο κοντά στη γραφή αλλά κοντά στην ποίηση. Βρίσκουμε, ακόμη, συνάφειες με την άποψη του Jean-Jacques Rousseau όταν λέει ότι «καθώς τα πρώτα κίνητρα που έκαμαν τον άνθρωπο να μιλήσει ήσαν πάθη, οι πρώτες του εκφράσεις ήσαν Τρόποι. Πρώτο γεννήθηκε το σχήμα λόγου, τελευταία η κυριολεξία», βάζοντας τη λογική τάξη της γλώσσας να έπεται της ποιητικής. Αυτό σημαίνει ότι στην απαρχή της ανθρώπινης ιστορίας, αντίθετα με ό,τι έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε, μάλλον κυριαρχούσε το συμβολικό και αφηρημένο παρά το ρεαλιστικό και πριμιτίφ, κάτι που μας ωθεί να συλλάβουμε την πρακτική της επιτέλεσης ως επιστροφή τόσο στην ουσία της ύπαρξης όσο και στην ουσία της τέχνης.
Αν η αρχαία τραγωδία, λοιπόν, είχε ως σκοπό να στερεώσει τον άνθρωπο πάνω από το χάος της ύπαρξης, συμφιλιώνοντάς τον με την έννοια της τυχαιότητας και θέτοντας απέναντι στη «μοίρα» τη δύναμη της ανθρώπινης βούλησης, θεωρούμε ότι η επιτελεστική ποίηση προσβλέπει στη δύναμη της ανθρώπινης ενσυναίσθησης και αυτοσυνειδησίας, στη συμφιλίωση, δηλαδή, του ανθρώπου με τον άνθρωπο και τον κόσμο γύρω του ως ολότητα. Ο Η. Π. Νικολούδης, στην εισαγωγή του στο Περί Ποιητικής του Αριστοτέλη (1995), οραματίζεται το επιθυμητό μέλλον της ποιητικής πράξης ως μετάβαση από την «τραγική στην ανθρώπινη ωδή», από τον «άδοντα τράγο» στον «άδοντα άνθρωπο», από την τραγωδία στην «ανθρωπωδία», από το «πάθος» στο «μάθος».
Η επιτελεστική ποίηση, πράγματι, θα μπορούσε να ιδωθεί ως τόπος εναρμόνισης του ατομικού με το συλλογικό, κάτι που προϋποθέτει –και ταυτόχρονα, παράγει– «μάθος», δηλαδή, διεύρυνση της συνείδησης. Πρόκειται για μια ποίηση πολιτιστική –άρα αναγκαία πολιτική –μια ποίηση που ενδιαφέρεται να μιλήσει, όχι τόσο για την ύπαρξη καθαυτή αλλά για την ύπαρξη-μέσα-στον-κόσμο. Ωστόσο, αν η τραγωδία «απηχεί στα κατάβαθα την αρχέγονη τελεστική εμπειρία αναγεννήσεως και ενότητας», η σύγχρονη επιτελεστική ποίηση φαίνεται να πασχίζει να «θυμηθεί» την τελετουργική ρίζα της, προκειμένου να επαναφέρει τον ατομικό λόγο εντός μιας συλλογικής λειτουργικότητας.
Στο επόμενο: «Κάτι παλιό ως κάτι πολύ νέο» (Γενεαλογία της επιτελεστικής ποίησης. Πρώτοι διδάξαντες)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αριστοτέλης (1995), Άπαντα, Τομ. 34, Περί ποιητικής, εισαγωγή/μτφρ. Δρ. Η. Π. Νικολούδης, Αθήνα: Κάκτος.
Blaine J. (2017), Partitions, Paris/France: Manuella editions.
Carlson M. (2014), Performance – Μια κριτική εισαγωγή, μτφρ./εισαγωγή/επιμ. Ράπτου Ελευθερία, Αθήνα: Παπαζήση.
Μερλώ-Ποντύ Μ. (2009/2005), Σημεία, μτφρ. Φαρακλάς Γ., επιμ. Μουρίκη Α., Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».
Μήτρου Γ. (2020), Performance Art – ασυνείδητο σώμα, παραστασιακή πράξη, εκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη.
Μήτρου Γ. (2017), «Φαινομενολογική προσέγγιση της γλώσσας και της ομιλίας στον Μ.Μ.Ponty. Η λακανική θέση και η δομή του υποκειμένου του ασυνειδήτου», στο Φαινομενολογία του ασυνείδητου: το παράδειγμα του λακανικού πεδίου (Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο σε συνεργασία με το Paris 8, Department de Psychanalyse.
Μήτρου Γ. (2015), Επιστροφή στο Σώμα, Επιστροφή στην Αναγέννηση, Θεσσαλονίκη: Εργαστήριο Έρευνας Παραστατικών Τεχνών Alma Kalma.
Ντεριντά Ζ. (2004), Η Λευκή Μυθολογία, Η μεταφορά μέσα στο φιλοσοφικό κείμενο, μτφρ. Φαράκλας Γ., Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».
Ράμφος Στ. (2019), Μίμησις Εναντίον Μορφής, Εξήγησις εις το Περί ποιητικής του Αριστοτέλους, Αθήνα: Αρμός.
Schechner R. (2011), Θεωρία της Επιτέλεσης, μτφρ. Κουβαράκου Νάνσυ, επιμ. Ζωγράφου Μαγδαληνή, Φιλίππου Φίλιππος, Αθήνα: Τελέθριον.
Simpson Stern C. & Henderson B. (February 1, 1993), Performance: Text and Contexts, New York: Longman Pub Group.
Wittgenstein L. (1990), Γλώσσα, Μαγεία, Τελετουργία, Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
ΕΡΤ-webtv (25/2/2018), «Το Μαύρο Τετράγωνο. Η παράσταση ως ζωντανή τελετουργία». Ανακτήθηκε 4/1/2020, από την ιστοσελίδα https://webtv.ert.gr/ert3/to-mafro-tetragono/25fev2018-to-mafro-tetragono-i-parastasi-os-zontani-teletourgia/
«Agora – Performance Julien Blaine»
* Η Γεωργία Βεληβασάκη γράφει ποίηση, στίχους, έμμετρα παραμύθια, θεατρικά έργα και διηγήματα. Ασχολείται με το τραγούδι, το μουσικό θέατρο και την τέχνη της performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σπούδασε μουσική και θέατρο (Θέατρο των Αλλαγών, Α4Μ Κέντρο Παραστατικών Τεχνών κ.ά.) Είναι αριστούχος του τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), όπως και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή» (Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας), ενώ ολοκλήρωσε τα Προγράμματα Επαγγελματικής Επιμόρφωσης & Κατάρτισης «Performance/Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Πρακτικές Εφαρμογές» και «Εκπαίδευση Εκπαιδευτών Ενηλίκων» του ΕΚΠΑ. Συνεργάζεται, ως διδάσκουσα, με το Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» (Π.Δ.Μ.).
Στο εργοβιογραφικό της περιλαμβάνονται λογοτεχνικά έργα, που έχουν βραβευθεί, εκδοθεί και παρουσιαστεί επί σκηνής, καθώς, επίσης, εκτενής προσωπική δισκογραφία, αλλά και συμμετοχές σε έργα άλλων καλλιτεχνών.
Περισσότερα: http://www.velivasaki.gr/biography/
Προηγούμενο άρθρο: «Αντί ορισμού» https://www.culturebook.gr/texnes/georgia-velivasaki-peri-performance-2.html?fbclid=IwAR0pEdEodS7Rq98Cjjd6icE2lWWaOy3qJ7wWE15wJ3pKXeHb-ByAQkARURk
Φωτογραφία post cover: Η φωτογραφία είναι από τη μεταγραφή του ποιήματος «Ωριγγέα η Διόνυσος» της Γεωργίας Βεληβασάκη, το οποίο συμπεριλαμβάνεται στο διαμεσικό opus «Ποιητικές Μεταγραφές. 7 ποιητές, 14 ποιητεχνήματα» της ιδίας, που έγινε υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.