Το ζήτημα της ταυτότητας στην ποίηση του Βαγγέλη Ζαφειράτη
Το θέμα της ταυτότητας αποτελεί έναν ανοιχτό και κρίσιμο διάλογο του υποκειμένου με τον περιβάλλοντα χώρο. Και στην ποίηση ειδικά το ζήτημα της ταυτότητας αποτελεί κομβικό σημείο είτε συνδέεται με τη φυλή είτε με το υπαρξιακό τραύμα. Για τον Δημηρούλη η ταυτότητα ορίζεται τόσο σε σχέση με το υποκείμενο του ποιητή όσο και σε σχέση με το υποκείμενο του συλλογικού σώματος ή, γενικά, με την έννοια της ετερότητας. Αν και για τον Keats ο ποιητής δεν έχει καμία ταυτότητα, αλλά ζει στον περίεργο χώρο της γραφής, η ταυτότητα του ποιητή, για να γίνει αναγνωρίσιμη, πρέπει να απομακρυνθεί από τον κυρίαρχο λόγο και να αναζητήσει έναν άλλο δρόμο συγκρότησης ή προβολής της.
Σε έναν τέτοιο δρόμο, με έντονο το στοιχείο της ιθαγένειας, κινείται και ο Βορειοηπειρώτης Βαγγέλης Ζαφειράτης[1]. Από την ποιητική του αναδύεται μία ιδιαίτερη πολυπολιτισμική ταυτότητα που διαμορφώνεται από τη γεωγραφική, θρησκευτική και γλωσσική ετερογένεια του «άλλου» θέτοντας υπό αμφισβήτηση τις σταθερές του κομφορμιστικού «κανονισμού», με τις παραδοχές της ομογενοποιημένης επιρροής και της πολιτιστικής αποκλειστικότητάς της. Ο Ζαφειράτης μοιάζει να αμφισβητεί την έννοια της ταυτότητας ως καθολικής και αμετάβλητης ιδιότητας∙ αυτή αποτελεί ένα ιστορικό κατασκεύασμα που συντελέστηκε με τον αποκλεισμό, την περιθωριοποίηση του «άλλου».
Έτσι, όμως μέσα από την ανάδειξη της ετερότητας προχωρά πέρα από την περιοριστική έννοια της ταυτότητας, προάγοντας τελικά την αναγνώριση του πλήθους των ταυτοτήτων και την αποδοχή ότι κάθε ταυτότητα αποτελείται από πολλαπλές θέσεις και διαφορές («μονότοξα»). Το ποιητικό του όραμα θυμίζει την πρόταση του Holland ότι μέσα από το λογοτεχνικό έργο συμβολίζουμε και αναπαράγουμε τον εαυτό μας, αναγνωρίζοντας μία πολυμορφική ταυτότητα. Άλλωστε, η λογοτεχνία είναι ο κατεξοχήν χώρος τέχνης στον οποίο διατυπώνονται προκλητικά ερωτήματα σχετικά με τη φύση της ταυτότητας∙ είναι ένας χώρος συναρπαστικής, ακόμη και αναρχικής διαφάνειας και ευφάνταστης ή μεταμορφωτικής δυναμικής. Υπό αυτή όμως την οπτική, η αναζήτηση της ταυτότητας αμφισβητεί τη μοντερνιστική αντίληψη για τον τρόπο διαμόρφωσής της και έρχεται σε σύγκρουση με τον εξουσιαστικό λόγο για την κατασκευή της. Το οδοιπορικό μνήμης στη «μοναξιά της πέτρας» συνδέεται άμεσα με την αναζήτηση της ταυτότητας. Η ιθαγένεια αποτυπώνεται μέσα από την προβολή των αγωνιών και των παθών των Βορειοηπειρωτών, ξένων πάντα στην κάθε πατρίδα.
Η ταυτότητα που αναζητά το ποιητικό υποκείμενο –και ταυτίζεται σταθερά με τον «άλλο»– ερμηνεύεται με την αλληλεπίδραση με τον περιβάλλοντα χώρο, κοινωνικό και φυσικό. Εξάλλου, η ποιητική του, ειδικά στον «σγουρό βασιλικό», διατηρεί βαθιές επιρροές από το ηπειρώτικο τραγούδι. Ο στίχος του διατηρεί έναν ισχυρό εσωτερικό ρυθμό που ισορροπεί στη φυσιολατρική αρμονία και συχνά ιαμβικό θρυμματισμένο δεκαπεντασύλλαβο. Ο ρυθμός είναι διαρκώς παρών ως βασικό στοιχείο της ποιητικής του.
Η ποιητική ταυτότητα του Ζαφειράτη συνδέεται με την ηπειρώτικη δημοτική τραγουδοποιία, την αρχαιοελληνική και θρησκευτική παράδοση. Το φυσιολατρικό στοιχείο είναι απαραίτητο στοιχείο του ηπειρώτικου τραγουδιού, όπως ενσωματώνεται στη στιχουργική του («σγουρός βασιλικός»). Ο ανθρωπομορφισμός, τα παραδοσιακά μοτίβα και ο σύγχρονος προβληματισμός συμπλέκονται σε μία ποιητική με κοινωνικό προσανατολισμό και έντονο λυρισμό. Στο δημοτικό τραγούδι τα στοιχεία της φύσης εμπεριέχονται διαρκώς ως έμπνευση για την ανάπτυξη μιας εσωτερικής αναγκαιότητας. Το στοιχείο της εντοπιότητας παραμένει έντονο. Εκφράζει τον πόνο του ανθρώπου που βλέπει τον τόπο του να μαραζώνει και προσπαθεί να τον αναστήσει μέσα από τις γεμάτες χρώμα εικόνες φύσης («σγουρός βασιλικός», «μονότοξα»). Η εντοπιότητα λειτουργεί ως προσπάθεια καταπολέμησης της λήθης του τόπου και δηλώνοντας τη βαθιά σχέση με τον γενέθλιο τόπο, ως μία αυτο-αντανάκλαση του εαυτού που εκφράζεται με την ποιητική του τόπου.
Ειδικά η ποιητική συλλογή «σγουρός βασιλικός» διακρίνεται από τον ιδιαίτερο δεσμό του ποιητή με την κοινότητα. Ταυτόχρονα, όμως αποκαλύπτει, κατά τον Neal,και μια αντίληψη του τόπου σε διαδικασία, με την επισήμανση των αλλαγών που έγιναν με τον χρόνο και πάντα εμπλέκονται με άλλα μέρη σε μια σειρά χωρικών κλιμάκων. Οι θραυσματικές εικόνες της φύσης δημιουργούν ένα ιδιότυπο ψηφιδωτό όπου η ανθρώπινη παρουσία συνδέεται με το φυσικό περιβάλλον σε μία σπάνια εκφραστική και νοηματική ισορροπία. Διακρίνεται μία ισχυρή εσωτερική σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τον τόπο, όπως ακριβώς η βιωματική σχέση που αναπτύσσει ο άνθρωπος με το φυσικό περιβάλλον και τα ανθρώπινα δημιουργήματα με τα δικά τους ιδιαίτερα ιστορικά ή πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Η ποιητική του δεν προάγει μία ειδυλλιακή εικόνα για τη φύση, αλλά περισσότερο λειτουργεί ως ένα παράθυρο που γεμίζει φως και χρώμα, κίνηση και λυρισμό τον προβληματισμό για τον Άνθρωπο («σγουρός βασιλικός»).
Η βιωμένη αυτή επαφή με το φυσικό περιβάλλον μέσα από τις πολύχρωμες εικόνες προσπαθεί με ευαισθησία να φωτίσει έναν κόσμο σκοτεινό και θολό. Το φυσικό περιβάλλον είναι αγνό και λειτουργεί ως κάθαρση απέναντι στα αρνητικά της πόλης και της ανθρώπινης ζωής, αφήνοντας αρκαδικές νότες αισιοδοξίας. Ο ποιητής αρνείται να υποταχτεί στην απαισιοδοξία και δίνει τη δική του αισιόδοξη ματιά, ως σχέση αλληλεπίδρασης. Η φύση ταυτόχρονα εκφράζει και μία διάθεση ελευθερίας και δραπέτευσης παρά το ότι μερικές φορές το πληθωρικό και ζωντανό φυσιολατρικό στοιχείο γίνεται πιο σκοτεινό.
Με τον καιρό στα ποιήματά του απεικονίζεται η βαθιά αντίφαση της αλβανικής πόλης μέσα από την έκφραση του δημιουργού για τον τόπο και τον εκσυγχρονισμό. Αν και ο Ζαφειράτης δεν εκφράζει κάποιο ποιητικό όραμα σύγκρουσης, ωστόσο, η έμφαση στην πολιτιστική ποικιλομορφία της περιοχής καταγωγής λειτουργεί ενάντια στις τάσεις ομογενοποίησης και ομοιομορφίας («μονότοξα»). Σταδιακά η ιθαγένεια συνδέεται με την οικουμενικότητα σε μία νέα αναζήτηση ταυτότητας, ενώ το θρησκευτικό και ιστορικό στοιχείο συμπλέκονται ως σύμβολα στην προβολή της ετερότητας.
Η ποιητική του Ζαφειράτη διεγείρει ερωτήματα για τον ρόλο της ταυτότητας ως αποτέλεσμα της επιτελεστικής στρατηγικής της εξουσίας, αφήνοντας την αχλή της μεταμοντέρνας θεωρίας για την ταυτότητα που επιδιώκει να ξεπεράσει τους περιορισμούς των σταθερών, αμετάβλητων και ιεραρχικών δομών («μονότοξα»). Έτσι, η αμφισβήτηση της θεμελιώδους πτυχής της εθνικής ταυτότητας αποτελεί το επίκεντρο της ποιητικής του ως μία ουσιωδώς πολιτική προσέγγιση, κατά την οποία το ποιητικό υποκείμενο την αναζητά έξω από την ιδεολογική ηγεμονία. Η ποίησή του φέρει τα σημάδια απόρριψης του εαυτού με την -έμμεση- αμφισβήτηση της εξουσιαστικής ιδεολογίας και αυτό-εκτίθεται ως ανεπιθύμητο πρόσωπο απέναντι στην κοινωνική οικοδόμηση της ταυτότητας.
[1] βλ. «Σγουρός βασιλικός», εκδόσεις του Φοίνικα, 2011, «Η μοναξιά της πέτρας», Ροές, 2016 και «Μονότοξα», Οροπέδιο, 2018.
