Ελληνική πεζογραφία και θάλασσα (Μέρος Β΄)
Της Φανής Κεχαγιά
Ο Γιάννης Κλ. Ζερβός, Καλύμνιος ποιητής και πεζογράφος, με το εκτενές διήγημά του «Πίπτοντες και Ανιστάμενοι» της συλλογής Αγωνισμένοι και Λυτρωμένοι, εξοφλεί, όπως ο Μυριβήλης, μέρος της οφειλής του στη διδαχή του παπαδιαμαντικού «Ονείρου στο κύμα». Και εδώ, η ηρωίδα Ζωγραφούλα, που «Είχε πέσει εις το κύμα γυμνή· ίνδαλμα αφάνταστον, όνειρον επιπλέον εις το κύμα», βιώνει έναν θαλασσινό έρωτα με τον Δαμιανό.
Ο Ηλίας Βενέζης, αν και δεν υπήρξε ναυτικός, γνώριζε καλά τη θάλασσα, λόγω καταγωγής. Στα έργα του χρησιμοποιεί ναυτική ορολογία και δίνει εικόνες για θάλασσες μακρινές. Στη συλλογή Αιγαίο, εμπεριέχονται διηγήματα με συνδετικό ιστό το Αιγαίο. Στο διήγημα «Το Λιος», αναφέρεται σε ένα ξερονήσι κοντά στο Αϊβαλί, το Λιος, όπου προτιμούν να ψαρεύουν ψαράδες από την Μυτιλήνη γιατί η θάλασσα του «ήταν ατίμητη σε ψάρι», με κίνδυνο να φυλακιστούν από τους Τούρκους. Στο διήγημα «Η βουή», που εκτυλίσσεται στη Σάμο, μια γυναίκα αναπολεί τη ζωή στη θάλασσα. Στο διήγημα «Δεν έχει πλοίο», τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει τη θάλασσα γιατί «δεν τελειώνει, στέκει έξω απ’ την αντοχή του ανθρώπου». Ο άνθρωπος δεν μπορεί να αντισταθεί στη δύναμη και στη γοητεία της, ακόμα και αν προσπαθήσει να μείνει μακριά της, την κουβαλά μέσα του και ας ξέρει ότι «τρώει τον άνθρωπο» (στο «Το καΐκι του Θησείου»). Παρ’ όλα αυτά, οι άνθρωποι, συνεχίζουν να προσκυνούν «το θαλάσσιο πνεύμα» περιμένοντας να τους παρηγορήσει και να τους φέρει τη λύτρωση μέσα από τα κύματα της θάλασσας, όπως κάνουν οι ήρωες στο διήγημα «Το θαλάσσιο πνεύμα του Αιγαίου».
Στο μυθιστόρημα του Ωκεανός, ο Βενέζης αφηγείται μια ναυτική ιστορία με φόντο τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εδώ, το πλοίο «Μαντώ» ταξιδεύει από την Αφρική στην Αμερική, όταν οι επιβάτες πληροφορούνται ότι στην Ελλάδα έχει ξεσπάσει πόλεμος. Οι διαφορετικοί χαρακτήρες αναγκάζονται να συνυπάρξουν περιτριγυρισμένοι από τον «απέραντο κ’ ερημικό» ωκεανό και ανυπομονούν να επιστρέψουν στη δική τους θάλασσα, την τόσο διαφορετική από τους δύσκολους ωκεανούς, καταλήγοντας στο απόφθεγμα: «τα νερά κάνουν τον άνθρωπο […] κάθε τόπος είναι αυτό που είναι τα νερά του». Στην πορεία, καταλαβαίνουν ότι η θάλασσα μπορεί να πάρει τα λογικά του ανθρώπου και ότι «ο καθένας στον Ωκεανό είναι καταμόναχος». Αισθάνονται μικροί μέσα στον «ανελέητο Ωκεανό», η ερημιά του τους τρώει τα σωθικά, αλλά συνεχίζουν να αγαπούν τη θάλασσα, όπως αγαπούν τον Θεό και την Ελλάδα.
Ο Ηλ. Βενέζης τρέφει την πίστη πως τη θάλασσα χρειάζεται να την εμπιστευτεί ο άνθρωπος για να αποφασίσει να αφήσει τη ζωή του στα χέρια της, γνωρίζοντας ότι μπορεί και να τη χάσει. Πρόκειται για σχέση πάθους, αγάπης και μίσους. Οι ήρωες του Βενέζη τη μια στιγμή τη βλαστημούν και την επόμενη προσεύχονται σε αυτήν. Είναι γι’ αυτούς κάτι θείο και ιερό, αφού είναι ένα μέρος της πατρίδας τους της Ελλάδας.
Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας γράφει τα Λόγια της Πλώρης (1899) και το διήγημα «Η θάλασσα»· ο Φώτης Κόντογλου στήνει το έργο του Έλληνες θαλασσινοί στις θάλασσες της Νοτιάς» (1944) στα κύματα· το ίδιο και ο Γιάννης Μαγκλής στους Κοντραμπατζήδες του Αιγαίου (1954).
Από τους πεζογράφους της γενιάς του τριάντα, λίγοι και σποραδικά καταπιάνονται με θαλασσινά θέματα ή έχουν τη θάλασσα ως χώρο δράσης των έργων τους, αφού είναι κυρίως αστικής φύσης τα ζητήματα που τους απασχολούν – κοινωνικοί αγώνες και υπαρξιακά αδιέξοδα. Εκτός από τα έργα του Μυριβίλη, του Βενέζη και του Μαγκλή, στη «θαλασσινή λογοτεχνία» – ή «λογοτεχνία της θάλασσας» – συγκαταλέγονται κάποια μυθιστορήματα της περιόδου, όπως: Μηνάς ο ρέμπελος, Κουρσάρος στο Αιγαίο του Κωστή Μπαστιά (1939), Γαλαξείδι: Η μοίρα μιας ναυτικής πολιτείας (1947) και Σκελετόβραχος (1949) της Εύας Βλάμη, Η θάλασσα του Κώστα Σούκα (1943), Το χρονικό μιας πολιτείας του Παντελή Πρεβελάκη (1938), Πορεία κόντρα στον τυφώνα του Χρήστου Λεβάντα (1957), Ο θρύλος του Κωνσταντή του Κώστα Δ. Χατζηαργύρη (1978).
Πιο κοντά σε μας, στο μυθιστόρημα Μικρά Αγγλία (2013), η γραφή της Ιωάννας Καρυστιάνη μας μεταφέρει στην Άνδρο. Η αλμύρα ποτίζει τους έρωτες, αλλά και κατατρώει τις ζωές, αφού παίρνει μακριά τους άντρες ναυτικούς σε πολύμηνα ή χρόνια ταξίδια αφήνοντας πίσω τις γυναίκες, βυθισμένες στη μοναξιά να την αγναντεύουν παλεύοντας να κρατήσουν τα άδεια από αρσενικά σπιτικά τους, συχνά σηκώνοντας το άχθος του χαμού τους σε θάλασσες άγνωστες, αλλά ταυτόχρονα ατσαλώνοντάς τες με μια κρούστα σκληρότητας που μόνο μια γυναίκα ναυτικού μπορεί να χτίσει, προκειμένου να επιβιώσει.
Σύγχρονοι Έλληνες συγγραφείς αποτυπώνουν συγγραφικά τη σκοτεινή πλευρά της θάλασσας, συγκεκριμένα τα ναυάγια. Για παράδειγμα, ένα από τα δραματικότερα ναυάγια του προηγούμενου αιώνα είναι το θέμα του μυθιστορήματος Ωκεανός (2020) του Μιχάλη Κατράκη – τίτλος ίδιος με το μυθιστόρημα του Ηλία Βενέζη, θέμα διαφορετικό. Στις 4 Αυγούστου 1991, το ελληνικό κρουαζιερόπλοιο «Ωκεανός» αποπλέει με 571 επιβάτες από το λιμάνι του Ιστ Λόντον της Νοτίου Αφρικής με προορισμό το Ντέρμπαν, όπου δεν φτάνει ποτέ. Μια θύελλα του Ινδικού με δώδεκα μέτρα κύμα ανοίγει ρήγμα στην πρύμνη του πλοίου ρίχνοντάς το σε ακυβερνησία. Ο «Ωκεανός», εν μέσω της θύελλας, μένει στην επιφάνεια για δεκατέσσερις ώρες προτού βυθιστεί. Στο μυθιστόρημα, πέρα από το προσωπικό δράμα του αφηγητή-παιδιού που αγωνιά για τη μοίρα του ναυτικού πατέρα του που εργάζεται στον «Ωκεανό», αναδεικνύονται, με συγκλονιστικές μαρτυρίες, η ελληνική ναυτική ζωή των τελευταίων εξήντα χρόνων και η τραγική ζωή των ναυτικών.
Ένα ακόμη συγκλονιστικό ναυάγιο, αυτό της Φαλκονέρας, και τις σκοτεινές πτυχές του πραγματεύεται και ο Σπύρος Πετρουλάκης στο μυθιστόρημά του Το ναυάγιο, αναδεικνύοντας μία από τις μεγαλύτερες ναυτικές τραγωδίες στις ελληνικές θάλασσες: τις πρώτες πρωινές ώρες της 8ης Δεκεμβρίου 1966, κοντά στη βραχονησίδα Φαλκονέρα, 23 ναυτικά μίλια βορειοδυτικά της Μήλου, το επιβατηγό οχηματαγωγό πλοίο «Ηράκλειον», που εκτελούσε το δρομολόγιο Χανιά-Πειραιάς, βυθίζεται λόγω μετατόπισης φορτίου, με αποτέλεσμα να βρουν τον θάνατο 224 άνθρωποι.
Εν ολίγοις, η ελληνική πεζογραφία βρήκε στη θάλασσα που την περιτρέχει απ’ άκρη σ’ άκρη μια ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης. Η θάλασσα, με την αμφιλεγόμενη φύση της και τα στοιχειά της, μας έδωσε μερικά από τα δυνατότερα ελληνικά πεζογραφήματα, που δοκιμάστηκαν στον χρόνο, και εξακολουθεί να τροφοδοτεί την εγχώρια συγγραφική πένα με έργα που θα κριθούν από τον χρόνο. Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια, που οι θάλασσές μας γίνονται υγρός τάφος για ανθρώπους απελπισμένους, που ξένα καΐκια, στον βωμό του παράνομου κέρδους, τις διαπλέουν βαρυφορτωμένα περισσότερο απ’ όσο αντέχουν και που οι λέμβοι από σωστικές γίνονται θανατηφόρες, οι θαλασσινές ιστορίες που γράφονται είναι κυρίως ιστορίες θανάτου.
Η ναυτοσύνη, για αιώνες επαγγελματική επιλογή των Ελλήνων, πλέον έχει περάσει σε ξένα χέρια, οι ψαράδες που αλιεύουν τις θάλασσές μας γερνούν, οι νέοι μας μεταναστεύουν αναζητώντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, κάτι που εγείρει το ενδεχόμενο η αλιεία να περάσει κι αυτή, συν τω χρόνω, εξολοκλήρου σε ξένους – ίσως έχει ήδη συμβεί –, αν στο μεταξύ η υπεραλίευση δεν καταστήσει το επάγγελμα του ψαρά απαγορευτικό για επιβίωση. Όλα τα παραπάνω, αναπόφευκτα, μετατοπίζουν το σύγχρονο συγγραφικό ενδιαφέρον σε άλλες πτυχές και όψεις της θάλασσας από αυτές που γοήτευσαν τους παλαιότερους πεζογράφους μας.
Αντί επιλόγου, μία ταπεινή επισήμανση. Για τους ποικιλόμορφους συσχετισμούς της ελληνικής πεζογραφίας με τη θάλασσα μπορούν να γραφτούν μονογραφίες, εκτενείς αναλύσεις –κοινωνιολογικές, πολιτισμικές, οικονομικές, ψυχογραφικές κ.τ.λ.–, τόμοι ολόκληροι. Το συγκεκριμένο άρθρο αποτελεί μόνο μία πλημμελή και τυχαία δειγματοληπτική αναφορά, που δεν φιλοδοξεί να αποδείξει τίποτε περισσότερο από αυτό που αναφέρθηκε στην αρχή: στις φλέβες μας, με το αίμα ανάκατο, νερό θαλασσινό κυλά.
Πηγές
Καρυστιάνη Ι., Μικρά Αγγλία, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2013.
Κατράκης, Μ., Ωκεανός, Εκδόσεις Ελκυστής, Αθήνα 2020.
Παπαδιαμάντης, Α., Χριστουγεννιάτικα Διηγήματα, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2010.
Η θάλασσα στην νεοελληνική λογοτεχνία | Πεμπτουσία (pemptousia.gr)
«Η Φόνισσα» – Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη – Ανοικτή Βιβλιοθήκη (openbook.gr)
Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου – Ανθρωπιστικών Σπουδών (ebooks.edu.gr)«Ωκεανός» Διαβάστε την ιστορία του τρομακτικού ναυαγίου του 1991, κυκλοφορείται από τις Εκδόσεις Ελκυστής – Literature.gr