ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ
ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΜΙΛΑ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΈΧΝΗ
Επιμέλεια-Εισαγωγή -Σημειώσεις: Μάρα Ψάλτη
Γράφει η Ασημίνα Ξηρογιάννη
Κρατώ στα χέρια μου μια ιδιαίτερη έκδοση, φροντισμένη από την Μάρα Ψάλτη, που αφορά στην ανάδειξη των «Σημειωμάτων στο περιθώριο» [1]του Κωστή Παλαμά, ένα σώμα πολύτιμο, καθώς φωτίζει την κριτική του σκέψη. Έκδοση με μεστό πρόλογο, άκρως αναλυτική εισαγωγή, σχόλια και επισημάνσεις της Ψάλτη πάνω στα σημειώματα, αθησαύριστα σημειώματα από το περιοδικό Οι νέοι, στο τέλος το Ευρετήριο Ονομάτων.
Μελετώντας τα σημειώματα του Παλαμά διαπιστώνει εύκολα κανείς πως παρά τον αποσπασματικό τους χαρακτήρα, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον ακριβώς για τον τρόπο με τον οποίο διαπλέκουν το βίο με το έργο καθώς και για το ότι επισημαίνουν στοιχεία ποιητικής. Επίσης, αναδεικνύουν εύγλωττα τον κριτικό Παλαμά, ο οποίος συμπλέει με τον ποιητή Παλαμά. Το πρόσωπο του ποιητή είναι αισθητό παντού, διατρέχει το έργο αυτό και δίνει προεκτάσεις στη σκέψη. Ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943) είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση. Ποιητής και πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας και κριτικός της λογοτεχνίας, πράγματι γράφει χωρίς τελειωμό. Η κάθε του ιδιότητα τέμνεται με τις υπόλοιπες και όλες αλληλεπιδρούν υπογραμμίζοντας το πολυσχιδές μιας λαμπρής προσωπικότητας.
Αποκαλυπτικότατος λοιπόν σε αυτά τα σημειώματα ο ποιητής μιλά για τη ζωή και την τέχνη με ένα τρόπο πνευματώδη που ελκύει και τον πιο απαιτητικό αναγνώστη.
Ο ίδιος ο ποιητής γράφει χαρακτηριστικά για τις σημειώσεις: «Πάντα συνηθίζω να τραβώ στο περιθώριο του βιβλίου που διαβάζω, μολυβιές. Καμιά φορά οι μολυβιές γίνονται με γράμματ’ αντί μ’ απλές γραμμούλες. Και να πως ήρθαν τα σημειώματα τούτα. Στον τύπο τώρα τα δίνω όπως- όπως. Λύνω τη ζώνη των παρθένων. Κι ύστερα και κάποιες σιγοκουβεντούλες με τον εαυτό μου, που σβήνανε μόλις άρχιζαν ή που άρχιζαν μόλις έσβηναν και που κι εγώ καλά καλά δυσκολεύομαι να θυμηθώ τον λόγο που τις γέννησ’ έτσι άπλερες, ατέλειωτες, άναρχες. (σελ. 77)
Ισχυρή η δήλωση του ποιητή που δεν έζησε τη ζωή του«μοσκοβολισμένη από τον αέρα του βουνού». Αγωνίζεται όμως «να ζήσει μια τέτοια ζωή μέσα στους στίχους του.» Αυτό που δεν επετεύχθη στην πραγματικότητα, υπάρχει ίσως η δυνατότητα να πραγματωθεί μέσω της γραφής, μέσω της ποίησης, που έχει τη δύναμη να κάνει το αόρατο ορατό, να δομεί τα πάντα από το τίποτα.
Και στη συνέχεια θα γράψει: «Κύριε, δε μιλώ, γράφω. Είμαι από κείνους που έχουν το δικαίωμα να σωπαίνουν.» (σελ.80) Κι εδώ η σπουδαιότητα της γραφής, κυριαρχεί ως ιδέα. Η γραφή έχει ψυχή, είναι ρωμαλέα. Μπορεί κανείς να μην επιθυμεί να ομιλεί, αλλά να επιθυμεί μέσω της γραφής να υπάρξει. Υπάρχει ένα ειδικό βάρος στη γραπτή έκφραση, καθώς γίνεται ένα παίδεμα, μία ζύμωση εσωτερική- κι είναι τόσο έντονα όλα αυτά που μοιραία αναζητούν διέξοδο.
Ο Παλαμάς είναι πνεύμα ελεύθερο, που πετάει από στοχασμό σε στοχασμό, σχολιάζει πράγματα που το κεντρίζουν, γίνεται αυτοαναφορικό, αποδεικνύεται σοφό και ουσιαστικό, όπως ταιριάζει να είναι κάθε ένας άνθρωπος που υπηρετεί με αγάπη και αφοσίωση την τέχνη του λόγου.
Γράφει για την ουσία της τέχνης, για άλλους συγγραφείς, είναι διακειμενικός όταν κρίνει, τονίζει πράγματα που θεωρεί σημαντικά.
«Στην Τέχνη ο άριστος τρόπος για να γεννάς καινούργια έργα είναι να ξεχνάς τα παλιά. Αυτό κάνω. Αν εξακολουθούσα να τα θυμάμαι τα γεννημένα και τα τελειωμένα μου, δε θα μου απόμενε καιρός και καρδιά για να καταπιαστώ τα νέα.» (σελ.92)
«Πρώτος εφιλοσόφησε στα ποιήματά του ο Ησίοδος.» (σελ.93)
«Η όρεξη έρχεται τρώγοντας. Η έμπνευση έρχεται γράφοντας.» (σελ.127)
Μέσα στον μικρό αυτό και καλαίσθητο τόμο λοιπόν συναντάμε σημειώματα του Παλαμά για την τέχνη, τη γλώσσα, τη φιλοσοφία, τη γραφή κα τη ζωή του. Είναι γοητευτικός ο τρόπος που φιλοσοφεί για όλα χωρίς μα φανερώνει κάποιου είδους άσκοπου εγωισμού ή φιλαυτίας. Είναι ταγμένος σε αυτό που αγαπά, όμως ταυτόχρονα είναι δίκαιος με τα αισθήματά του για τη ζωή που διάγει.
«Ποτέ άνθρωπος δεν θ’ αγάπησε τόσο στη ζωή του σαν εμένα, και ποτέ άνθρωπος δεν θ’ απόλαψε τόσο λίγο τον έρωτα σαν εμένα. Ποτέ άνθρωπος δεν λαχτάρισε τόσο σαν εμένα τους μακρόσυρτους δρόμους, τους ατέλειωτους περιπάτους κάτου από τους ολάνοιχτους ουρανούς, και ποτέ άνθρωπος δε θα κουνήθηκε και δε θα ταξίδεψε τόσο λίγο σαν εμένα».
Διότι η φαντασία ήτο αυτή που έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στην ζωή του ποιητή, καθώς δεν συμπλήρωνε απλά τη ζωή του σε κάποιους τομείς, αλλά την αντικαθιστούσε κιόλας πολλές φορές, θα λέγαμε, αν αναλογιστούμε τις ερωτικές του επιστολές, την υφή και την απεύθυνσή τους.
Πρόκειται για ένα υλικό φρέσκο, δροσερό και απολαυστικό, οι σημειώσεις τις επιμελήτριας δεν το κάνουν βαρετό, αντίθετα το φωτίζουν και το αναδεικνύουν.
Ο Μάρκος Καρασαρίνης γράφει χαρακτηριστικά τα εξής- λόγια τα οποία συμπίπτουν και με την δική μου προσωπική αίσθηση για τα πράγματα: «Εντέλει, με ποιον Παλαμά μας φέρνουν σε επαφή τα «Σημειώματα στο Περιθώριο»;» γράφει η επιμελήτρια του τόμου Μάρα Ψάλτη στην εξαιρετικά αναλυτική και περιεκτική εισαγωγή της. ‘Διαβάζοντάς τα κανείς αναγνωρίζει το πολύτροπο της προσωπικότητας ενός ποιητή ευρωπαϊκού διαμετρήματος, τον ενθουσιώδη δέκτη ενός πλήθους πνευματικών ερεθισμάτων (λογοτεχνικών, επιστημονικών, φιλοσοφικών), τον ευλαβή και μανιώδη, πλην κριτικό, αναγνώστη’. Ο διάλογος με την ευρωπαϊκή λογοτεχνία είναι διαρκής –από τα κείμενα περνούν σκέψεις, κρίσεις, αποφάνσεις για τον Δάντη, τον Σαίξπηρ, τον Γκαίτε, τον Χάινε, τον Σέλλεϋ, τον Τέννυσον, τον Φλωμπέρ, τον Ουγκώ, με τρόπο άμεσο και συμπυκνωμένο: «Η δύναμη του γκαιτικού: μια θεία γαλήνη. Η δύναμη του βυρωνικού: το σατανικό πείσμα. Η αδυναμία του πρώτου: μια κρυάδα. Η αδυναμία του δεύτερου: γλίστρημα στη ρητορική». Τα προβλήματα της μίμησης και της πρωτοτυπίας, της έμπνευσης και της τεχνικής, του αυθορμητισμού και της επεξεργασίας, τον απασχολούν συχνά.»[2]
Κλείνοντας τούτο το σημείωμα, παραθέτω τα λόγια του Παλαμά που μου φέρνουν στο μυαλό εκείνο το «Δεν θέλω τίποτα άλλο παρά να μιλήσω απλά»[3] του Σεφέρη.
«Να γράφουμε καθώς μιλούμε: αρχή αλαφροστόχαστη, πηγή κακών. Να γράφουμε καθώς πρέπει να γράφεται η γλώσσα που μιλιέται, να η αρχή του σωστού. [4]
Τα λόγια των δύο ποιητών μας αξίζει να τα αντιπαραβάλλουμε και να τα σχολιάσουμε στο όνομα ενός γόνιμου διαλόγου αναφορικά με την ποιητική τέχνη. Ίσως αυτό να αποτελέσει αφορμή για ένα νέο κείμενο στο μέλλον.
Σημειώσεις
[1] Τα σημειώματα αυτά είχαν δημοσιευθεί αρχικά στο περιοδικό Ο Νουμάς και έπειτα στα περιοδικά Οι Νέοι, Καλλιτεχνία και Παντογνώστης.
[2]Μάρκος Καρασαρίνης, 7/9/2018, https://www.tovima.gr/2018/09/07/books-ideas/oi-anartiseis-toy-palama/
[3]Από το ποίημα : «Ένας γέροντας στην ακροποταμιά» [4] Το 10. στη σελίδα 252.