Αν διαβάσει κανείς τα ποιήματα της Τέταρτης Διάστασης του Γιάννη Ρίτσου [Σονάτα του Σεληνόφωτος, Ελένη, Ορέστης, Φιλοκτήτης, Φαίδρα κτλ.] δεν θα αργήσει να καταλάβει ότι συνομιλούν με τους αρχαίους τραγικούς ποιητές. Αναφέρομαι κυρίως στις ομοιότητες της φόρμας η οποία πολλές φορές θυμίζει θεατρικό μονόπρακτο. Πέρα όμως από αυτό το στοιχείο, ο Ρίτσος εξελίσσει την πένα του και γράφει με έναν εντελώς δικό του και πρωτότυπο τρόπο που δεν σου επιτρέπει να διακρίνεις περαιτέρω συγγένειες κι επιρροές. Το έργο του – τουλάχιστον ως προς τη φόρμα – είναι μοναδικό όχι μόνο στην ελληνική λογοτεχνία αλλά ενδεχομένως και στην παγκόσμια. Ο Ρίτσος συνήθιζε να λέει στον Θάνο Μικρούτσικο – οι δυο τους συνεργάστηκαν το 1976 στον δίσκο Καντάτα για τη Μακρόνησο – το εξής: «Θάνο μου γράφε για ότι σε καίει!»
Εγώ τη συγκεκριμένη πρόταση θα την παράφραζα λιγάκι και θα πρόσθετα: «Τι είναι αυτό που κάνει την ψυχή σου να φλέγεται; Δεν χρειάζεται να είναι κάτι δύσκολο, περίπλοκο και σύνθετο. Μπορεί να είναι το πιο απλό και ειλικρινές πράγμα στον κόσμο. Έχασε η ομάδα σου στο ποδόσφαιρο και στεναχωρήθηκες; Γράψε για αυτό! Σε χώρισε η γυναίκα σου και πήγε με άλλον; Γράψε για αυτό! Βγήκες από το κομμωτήριο και τα μαλλιά σου έγιναν χάλια στη βροχή; Γράψε για αυτό! Ξέχασες ανοιχτό το μάτι στον φούρνο και κάηκε το φαγητό; Γράψε για αυτό! Ο γιος σου πηγαίνει αδιάβαστος στο σχολείο και κάνει φασαρία στην τάξη; Γράψε για αυτό!»
Και θα κατέληγα κάπως έτσι συμφωνώντας απόλυτα με τον Γιάννη Ρίτσο: «Γράφε για ότι σε καίει – είτε αυτό ονομάζεται έρωτας, είτε μοναξιά, είτε αγώνας ενάντια στη βία – γιατί πάνω απ’ όλα πρέπει να καταθέσεις την προσωπική σου αλήθεια, όμως πρόσεξε καλά τη φόρμα! Η φόρμα σου θα πρέπει να είναι πάντα μοντέρνα, σύγχρονη και να κοιτάζει ευθεία μπροστά. Αν χαράζει νέους δρόμους και μονοπάτια τότε το έργο σου, να είσαι βέβαιος, θα στέκεται όρθιο για καιρό και δεν θα χάνει τη λάμψη του.»
Επίσης, δεν θα ξεχάσω μια κουβέντα που μου είπε κάποτε ένας συνθέτης: «Τον Μπετόβεν δεν μπορώ να τον συναγωνιστώ ως προς την ουσία του. Ποιος μπορεί άλλωστε να τα βάλει με την έμπνευση του; Μάλλον κανένας γιατί πρόκειται για θηρίο! Μπορώ όμως να μελετήσω τη μουσική του και να τον φτάσω σε επίπεδο δομής και φόρμας.»
Τι εννοούμε όμως όταν λέμε φόρμα; Μάλλον εννοούμε ότι το ενδιαφέρον μας εστιάζεται περισσότερο στη μορφή και στον τρόπο που δημιουργήθηκε ένα έργο τέχνης παρά στο περιεχόμενο του. Θα τολμούσα να πω ότι η φόρμα δεν είναι καθόλου υποκειμενική έννοια τύπου: Tι θέλει να πει ο ποιητής; Αντιθέτως, πρόκειται για κάτι αντικειμενικό που είναι διαυγές, διακριτό και ξεκάθαρο μέσα στο ίδιο το έργο τέχνης.
Ο σπουδαίος φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ έδειχνε τακτικά το ενδιαφέρον του για την έννοια της καθολικότητας. Οι στοχασμοί του αναζητούσαν μονίμως απαντήσεις σχετικά με το αν υπάρχει οικουμενική αλήθεια και πολλές φορές κατέληγε στο συμπέρασμα ότι μόνο η μορφή ενός έργου τέχνης μπορεί να αποτελέσει μία κοινή αξιολογική βάση για όλους τους ανθρώπους. Τι νόημα έχει ο κόσμος εάν ο καθένας έχει τη δική του αλήθεια; σκεφτόταν. Και αυτό σίγουρα θα είναι πάντοτε ένα ερώτημα που θα μας προβληματίζει…
Ο φορμαλισμός φαίνεται να μας κλείνει πονηρά το μάτι και να μας ρωτάει το εξής: «Παιδιά, τι είναι τέχνη; Υπάρχει τρόπος να μάθουμε τι θεωρείται αριστούργημα και τι όχι; Υπάρχει κοινός τρόπος εκτίμησης της ποιότητας ενός έργου;» Δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν ότι ναι μπορούμε να μιλήσουμε και να κρίνουμε αντικειμενικά ένα δημιούργημα. Πως; Μελετώντας και προσέχοντας όλα εκείνα τα δομικά στοιχεία που μπορούν να αναλυθούν και να αποτυπωθούν επιστημονικά. Φυσικά, από την άλλη, είναι μάλλον άστοχο και ανώφελο να πάμε στην αντίπερα όχθη και να κάνουμε τέχνη για την τέχνη, δηλαδή να αδιαφορούμε για το περιεχόμενο απολαμβάνοντας μονάχα τη μορφή ενός δημιουργήματος. Η δομή και η φόρμα, χωρίς αμφιβολία, αποπνέουν κάλλος και ομορφιά όμως θα πρέπει να ισορροπούν και με την καρδιά του έργου ώστε να επιτευχθεί το πιο άρτιο και τέλειο αποτέλεσμα.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, οι Ρώσοι Φορμαλιστές, έφεραν στο προσκήνιο την έννοια της ανοικείωσης. Ήταν ένας όρος που λειτουργούσε ανανεωτικά ως παραξένισμα στην ποίηση. Για παράδειγμα τη συνηθισμένη, σχεδόν πληκτική, έκφραση: Τρώγοντας έρχεται η όρεξη, ο Οδυσσέας Ελύτης τη φρεσκάρισε λέγοντας: Ψαρεύοντας έρχεται η θάλασσα. Συνεπώς, μπορούμε να πούμε ότι ένας άλλος τρόπος να προσδώσουμε νέα φόρμα στο κείμενο μας είναι να ξεφύγουμε από το γλωσσικό κατεστημένο και να απελευθερώσουμε τις λέξεις μας και να τις εντάξουμε σ’ ένα διαφορετικό και αναγεννησιακό πλαίσιο.
Συμπερασματικά, η μορφή και το περιεχόμενο είναι τα δύο κύρια συστατικά με τα οποία χτίζονται όλα τα έργα τέχνης. Η μορφή έχει να κάνει περισσότερο με την εξωτερική εμφάνιση του έργου ενώ το περιεχόμενο με τον μύθο, τις ιδέες και τα συναισθήματα που εμπερικλείει. Η φόρμα στη στιχουργική τέχνη θα έλεγα ότι, πέρα από το λεξιλόγιο, ταυτίζεται και με το Format του τραγουδιού το οποίο προσδιορίζεται από μέτρο, στροφές και ομοιοκαταληξίες.
Είναι γνωστό ότι η συντριπτική πλειοψηφία των τραγουδιών που ακούμε στο ραδιόφωνο αποτελείται από δίστιχα και τετράστιχα με ζευγαρωτές ή πλεκτές ρίμες. Όσο για το μέτρο; Η μερίδα του λέοντος ανήκει στον Ίαμβο άντε και στον Τροχαίο. Τα τρισύλλαβα μέτρα [δάκτυλος, αμφιβραχύς και ανάπαιστος] είναι πλέον δυσεύρετα και σπανίζουν. Παρακάτω, θα δούμε ένα τραγούδι που σίγουρα νοηματικά είναι απλό, ωστόσο έχει κάτι ιδιαίτερο ως προς τη φόρμα του σε σχέση με τα περισσότερα τραγούδια που ξέρουμε και αυτό δημιουργεί σύμφωνα πάντα με τους Ρώσους Φορμαλιστές, «παραξένισμα».
Το χρονικό μιας αγάπης
Η ματιά σου μια θάλασσα μπλε που μεθούσε το νου
Καλοκαίρι γεμάτο με φως του γαλάζιου ουρανού
Παραλία αυγουστιάτικη σώμα λευκό και γυμνό
Τη νυχτιά γύρω από της φωτιάς χόρευε τον καπνό
Θυμάμαι που έλεγες μία φορά λυπημένη
Υπάρχει αγάπη βαθιά να κρατάει για πάντα
Στο τέλος συνήθως αγέρας ψυχρός απομένει
Και μες την καρδιά μία πένθιμη αόρατη μπάντα
Έχουν κυλήσει από τότε τα χρόνια χαθήκανε
Μες το μυαλό αναμνήσεις εικόνες που πέρασαν
Πρόσωπα νέα που κάποτε γέλαγαν γέρασαν
Πύργοι γκρεμίστηκαν χνάρια στην άμμο σβηστήκανε
Παρατηρούμε ότι το ποίημα αποτελείται από τρία τετράστιχα και δεν έχει ρεφρέν. Η κάθε στροφή του απαρτίζεται από δεκαπεντασύλλαβους στίχους που διαθέτουν το δικό τους τρισύλλαβο μέτρο: Η πρώτη στροφή χρησιμοποιεί το αναπαιστικό μέτρο [ταταΤά-ταταΤά-ταταΤά], η δεύτερη το μεσοτονικό [ταΤάτα-ταΤάτα-ταΤάτα] και η τρίτη το δακτυλικό [Τάτατα-Τάτατα-Τάτατα]. Επίσης, στην πρώτη στροφή συναντάμε ζευγαρωτές ομοιοκαταληξίες [ΑΒ-ΓΔ], στη δεύτερη πλεκτές [ΑΓ-ΒΔ] και στην τρίτη σταυρωτές [ΑΔ-ΒΓ].
Βέβαια, θα μπορούσαμε να κάνουμε ακόμα πιο περίτεχνη τη φόρμα προσθέτοντας διαδοχικά σε κάθε στροφή και από έναν επιπλέον στίχο ή σπάζοντας το δεκαπεντασύλλαβο μέτρο με μια εντελώς δικιά μας αρχιτεκτονική λογική κτλ. Γενικά, όπως γίνεται αντιληπτό, με λίγη φαντασία μάς δίνεται η δυνατότητα να πειραματιστούμε και να επιχειρήσουμε τα πάντα. Το μόνο ζήτημα που ίσως θα πρέπει να προσέξουμε είναι ότι η στιχουργική τέχνη έχει ως απώτερο σκοπό της να τραγουδηθεί για αυτό και θα πρέπει να έχουμε στο νου μας ένα μελωδικό αποτέλεσμα που να κυλάει σχετικά εύκολα και να ηχεί όμορφα στ’ αυτιά των ακροατών.
Το τραγούδι, Το χρονικό μιας αγάπης, μπορείτε να το ακούσετε πατώντας στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://www.youtube.com/watch?v=Iah2qlolRQ0. Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κάθε φορά που αλλάζουν τα μέτρα ανά στροφή, αλλάζει αναγκαστικά και η μελοποίηση προσδίδοντας στο τελικό αποτέλεσμα μια ασυνήθιστη φόρμα.
Δημήτριος Π. Νάσκος
Σεπτέμβριος 2021