«Περιβαλλοντικό πρόβλημα» χαρακτηρίζεται οποιαδήποτε διαταραχή στη γήινη βιόσφαιρα και στο φυσικό περιβάλλον γενικότερα. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα αγκάθι που αποδίδεται κυρίως σε λαθεμένες δραστηριότητες του ανθρώπου. Συνοπτικά, προβλήματα που αφορούν το οικοσύστημα είναι η ρύπανση του περιβάλλοντος, η απότομη αλλαγή του κλίματος, η τρύπα του όζοντος, η καταστροφή των δασών, η εξαφάνιση των ειδών, η όξινη βροχή κλπ.
Στις μέρες μας, ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Οι ρύποι διοξειδίου του άνθρακα συμπεριφέρονται όπως τα πλαστικά καλύμματα ενός θερμοκηπίου, επιτρέποντας από τη μία στις ηλιακές ακτίνες να εισέλθουν στη γη και παγιδεύοντας από την άλλη την έξοδο της θερμότητας.
Επίσης, το όζον που υπερκαλύπτει σαν προστατευτικό στρώμα το επίπεδο της στρατόσφαιρας, προστατεύοντας τον πλανήτη από τις υπεριώδεις ακτινοβολίες, έχει υποστεί ανεπανόρθωτες αλλοιώσεις. Μεγάλες ευθύνες για την τωρινή κατάσταση του αποδίδονται στα εργοστάσια, στα κλιματιστικά, στα οχήματα μετακίνησης κτλ.
Παράλληλα, οι πάγοι ολοένα λιώνουν στους πόλους προκαλώντας ανησυχία ενώ οι ρύποι που απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα επιστρέφουν στις πόλεις με τη μορφή της όξινης βροχής. Και φυσικά, δεν θα πρέπει να ξεχνάει κανείς τη μόλυνση των υδάτων, η οποία μεταλλάσσει την καθαρότητα του νερού επιβάλλοντας στους θαλάσσιους οργανισμούς βλαβερές συνθήκες.
Σήμερα, οι ανθρώπινες κοινωνίες παράγουν τεράστιους όγκους αποβλήτων. Μελέτες έδειξαν πως ειδικά στην Ευρώπη και στην Αμερική, δυο γεωγραφικές περιοχές με υψηλό δείκτη πυρηνικών και τοξικών αποβλήτων, η περιβαλλοντολογική επικινδυνότητα αγγίζει το κόκκινο. Το 80% των χωματερών δεν ακολουθεί τους κανόνες της υγειονομικής ταφής με αποτέλεσμα τα απόβλητα να συμβάλλουν ακόμη περισσότερο στην περιβαλλοντική ρύπανση.
Κάθε στιγμή που περνάει, καταστρέφονται περιοχές παρθένων δασών. Μειώνονται ολοένα τα πνευμόνια του πλανήτη που συνεισφέρουν τα μέγιστα στο οικοσύστημα διατηρώντας αρμονικές ισορροπίες και δημιουργώντας υπερμεγέθεις ποσότητες οξυγόνου. Μέσα σε όλα αυτά τα δυσάρεστα προστίθεται και ο αστάθμητος παράγοντας των ξαφνικών πυρκαγιών που ξεσπούν λόγω αυξημένης θερμοκρασίας προκαλώντας ανεπανόρθωτες φυσικές ζημιές. Ακόμη, υπάρχει και το ζήτημα της βιοποικιλότητας που απειλείται με εξαφάνιση.
Όταν άρχισαν να γίνονται αντιληπτά τα παραπάνω προβλήματα και κρούστηκε ο συνειδησιακός κώδωνας του κινδύνου, ξεκίνησε από διάφορες κοινωνικές ομάδες μια τιτάνια προσπάθεια να δοθεί οριστική λύση. Το «Οικολογικό Κίνημα» έχει αναλάβει δράση ήδη από τη μακρινή δεκαετία του ’60 ιδρύοντας σημαντικές οργανώσεις όπως η WWF και η Greenpeace.
Συνοψίζοντας, οι άνθρωποι έχουν ένα και μοναδικό σπίτι, τη Γη, η οποία τους φιλοξενεί. Διαταράσσοντας τη φύση, κυρίως για οικονομικά οφέλη και κέρδη, κλονίζουν την ομορφιά της και προκαλούν παρενέργειες. Ο πλανήτης όμως συμπεριφέρεται σαν ένας ζωντανός οργανισμός. Μια μικρή του αντίδραση (σεισμοί, πλημμύρες, ηφαίστεια) είναι αρκετή για να υπενθυμίσει στον αλαζόνα άνθρωπο ποιος είναι ο οικοδεσπότης. Αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να το θυμάται κανείς…
«Ο εφιάλτης της Περσεφόνης» είναι ένα τραγούδι του Νίκου Γκάτσου που μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις. Συμπεριλαμβάνεται στον δίσκο «Τα Παράλογα», ο οποίος κυκλοφόρησε το 1976 με βασική ερμηνεύτρια τη Μαρία Φαραντούρη.
Ήταν η εποχή της μεταπολίτευσης. Η Ελλάδα είχε αφήσει πίσω την περίοδο της επτάχρονης δικτατορίας και ο κόσμος τραγουδούσε κυρίως επαναστατικά τραγούδια που ύψωναν το αγωνιστικό φρόνημα και σθένος. Μέσα σε ένα κλίμα δικαιολογημένης αντίδρασης και απελευθέρωσης, ο Γκάτσος γράφει την Περσεφόνη προβλέποντας ως οραματιστής τα μελλούμενα. Αποφασίζει να εξωτερικεύσει τις ανησυχίες του για κάτι δυσάρεστο που έρχεται όπως το οικολογικό ζήτημα. Ήταν ένα τραγούδι διαμαρτυρίας, ένας καταγγελτικός ύμνος διαφορετικός από αυτούς που συνήθιζαν να παίζουν τα ραδιόφωνα εκείνη την περίοδο.
Ο Γκάτσος ήταν ο πρώτος στιχουργός που έθιξε στην Ελλάδα με προφητικό τρόπο, τόσο εύστοχα και πετυχημένα, το θέμα της περιβαλλοντικής κρίσης ή αλλιώς το ζήτημα της οικολογικής καταστροφής. Ήταν ο πρώτος που στηλίτευσε με τις ποιητικές λέξεις του τον πλουτισμό άνευ ορίων και την κατάρρευση των πολιτισμικών αξιών. Γνώριζε πως πλησιάζουν καιροί όπου θα επικρατεί η ανάπτυξη με κάθε κόστος, η έλλειψη οικολογικής συνείδησης και η απουσία ιστορικής μνήμης ή ευαισθησίας.
Ας διαβάσουμε τους στίχους του τραγουδιού και στη συνέχεια ας τους σχολιάσουμε…
Ο Εφιάλτης της Περσεφόνης
Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα
Κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο
Τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα
Και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο
Εκεί που σμίγανε τα χέρια τους οι μύστες
Ευλαβικά πριν μπουν στο θυσιαστήριο
Τώρα πετάνε τ’ αποτσίγαρα οι τουρίστες
Και το καινούργιο παν να δουν διυλιστήριο
Εκεί που η θάλασσα γινόταν ευλογία
Κι ήταν ευχή του κάμπου τα βελάσματα
Τώρα καμιόνια κουβαλάν στα ναυπηγεία
Άδεια κορμιά σιδερικά παιδιά κι ελάσματα
Κοιμήσου Περσεφόνη
Στην αγκαλιά της γης
Στου κόσμου το μπαλκόνι
Ποτέ μην ξαναβγείς
Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Περσεφόνη ήταν κόρη της θεάς Δήμητρας και του Δία. Ήταν τόσο όμορφη με αποτέλεσμα να την ερωτευτεί και να τη ζητήσει από τον πατέρα της ο Πλούτωνας, ο θεός του κάτω κόσμου. Γνωρίζοντας όμως πως η Περσεφόνη δεν θα επέλεγε να ζήσει στα σκοτάδια του υπόγειου βασιλείου του, αναγκάστηκε να την απαγάγει. Τελικά, ο Άδης συμφώνησε να την έχει τους μισούς μήνες κοντά του και τους άλλους μισούς να την αφήνει να επιστρέφει στον απάνω κόσμο. Όταν η Περσεφόνη εμφανίζεται στη γη, τότε η πλάση ανθίζει και καρποφορεί, ενώ όταν απομακρύνεται συμβαίνει το αντίθετο. Έτσι διατηρείται ο αιώνιος κύκλος της γέννησης και του θανάτου, ο κύκλος των εποχών.
Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως ο τόπος όπου διαδραματίζεται η ιστορία του τραγουδιού, είναι η Ελευσίνα. Κατά την αρχαιότητα, τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν μια μυστικιστική τελετή αφιερωμένη στη θεά Δήμητρα και στην Περσεφόνη. Θεωρείται μια από τις ιερότερες γιορτές της αρχαίας Ελλάδας. Ο Γκάτσος, πιθανότατα, αντιπαραβάλει τη μαγεία που προκαλούσε η αρχαία Ελευσίνα, με τη σύγχρονη Ελευσίνα, μια κακόμοιρη βιομηχανική περιοχή.
Οδηγούμαστε σε αυτό το συμπέρασμα καθώς σε κάθε στροφή συγκρίνεται το χτες με το σήμερα. Λέξεις όπως διυλιστήριο, υψικάμινος, καμιόνια, τσιμέντα, ναυπηγεία, έρχονται σε αντίθεση με λέξεις όπως μύστες, κυκλάμινο, φλισκούνι, θάλασσα, ευλογία.
Σε κάθε τετράστιχο, οι δύο πρώτοι στίχοι αναφέρονται στη χαμένη αξία της φύσης, ενώ οι επόμενοι δύο στην αποστροφή που προκαλεί η έλλειψη σεβασμού προς το περιβάλλον. Ο Γκάτσος, σε ορισμένα σημεία, δεν διστάζει να επικρίνει και να ονομάσει όλους εκείνους που αποσκοπούν στην αισχροκέρδεια αποκαλώντας τους χωριάτες, ίσως με την έννοια του απαίδευτου, του ασυνείδητου (ο στίχος λέει: τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα). Ενώ με τον στίχο τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο, υπενθυμίζει ότι η ρύπανση του περιβάλλοντος οδηγεί στην αρχή της εξαφάνισης των ειδών.
Επιπλέον, ο Γκάτσος φέρνει σε αντιπαράθεση τους αρχαίους μύστες – ιερείς που τιμούσαν τους Θεούς κάνοντας θυσίες στους βωμούς – με τους τουρίστες της κατανάλωσης, οι οποίοι πετάνε όπου βρουν τα αποτσίγαρα τους και πάνε να θαυμάσουν το νέο διυλιστήριο.
Ο στίχος «Εκεί που η θάλασσα γινόταν ευλογία κι ήταν ευχή του κάμπου τα βελάσματα» μας υπενθυμίζει την αξία του υγιούς περιβάλλοντος σε σχέση με τη σημερινή εποχή όπου οι θάλασσες έχουν γεμίσει απόβλητα από τα απορρίμματα των εργοστασίων ή όπου οι καταπράσινες πεδιάδες έχουν μετατραπεί σε χωματερές, αντίστοιχα.
Ανάμεσα στις τρεις τετράστιχες στροφές παρεισφρέει και το ρεφρέν του τραγουδιού. «Κοιμήσου Περσεφόνη στην αγκαλιά της γης. Στου κόσμου το μπαλκόνι ποτέ μην ξαναβγείς». Σε τι να ελπίσει άραγε η Περσεφόνη όταν βλέπει τους τόπους της μητέρας της Δήμητρας να βεβηλώνονται; Ίσως μια λύση είναι να παραμείνει στην αγκαλιά του Άδη, κρυμμένη στα σκοτάδια του κάτω κόσμου. Και όταν πέφτει να κοιμηθεί, τότε αντιμετωπίζοντας τους εφιάλτες της να προσπαθεί να τους μετατρέψει σε όνειρα.
Ως προς το κομμάτι της μετρικής, να αναφέρουμε πως ο Γκάτσος κρατάει το ιαμβικό μέτρο σε όλο το τραγούδι ενώ η κάθε στροφή διατηρεί πλεκτή ομοιοκαταληξία (ΑΓ-ΒΔ). Ο πρώτος στίχος κάθε στροφής είναι ιαμβικός δεκατρισύλλαβος, ο δεύτερος ιαμβικός δωδεκασύλλαβος, ο τρίτος ιαμβικός δεκατρισύλλαβος και ο τέταρτος ιαμβικός δεκατετρασύλλαβος. Επιπλέον, παρατηρούμε πως στον δεύτερο και στον τέταρτο στίχο κάθε στροφής υπάρχει προπαροξύτονη ρίμα. Αντιθέτως, το ρεφρέν είναι πιο μικρό σε έκταση για να μπορεί να επαναλαμβάνεται μ’ ευκολία μετά από κάθε στροφή. Ο πρώτος στίχος είναι ιαμβικός επτασύλλαβος, ο δεύτερος ιαμβικός εξασύλλαβος, ο τρίτος ιαμβικός επτασύλλαβος και ο τέταρτος ιαμβικός εξασύλλαβος. Εννοείται πως όλες οι ρίμες είναι «τέλειες», δηλαδή πέρα από το τελευταίο φωνήεν της λέξης περιλαμβάνουν και το τελευταίο σύμφωνο ώστε το άκουσμα της ποίησης να γίνεται ακόμη πιο πλούσιο (π.χ. Περσεφόνη – Μπαλκόνι).
Το τραγούδι «Ο εφιάλτης της Περσεφόνης» είναι σπουδαίο και κυρίως επίκαιρο. Πρόκειται αδιαμφισβήτητα για έναν εφιάλτη που δεν αφορά μόνο την Περσεφόνη αλλά ολόκληρο τον κόσμο. Το σίγουρο είναι πως αν δεν αφυπνιστούμε σαν ανθρωπότητα, τότε στο εγγύς μέλλον, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα αυτός ο εφιάλτης να εξελιχθεί στην πιο κυνική και ρεαλιστική πραγματικότητα.
Δημήτριος Π. Νάσκος
Ιούνιος 2022