Η NASA ιδρύθηκε τον καιρό του Ψυχρού Πολέμου, ως απάντηση στην τότε κραταιά Σοβιετική Ένωση, η οποία το 1957 είχε εκτοξεύσει στο διάστημα τον πρώτο τεχνητό δορυφόρο Σπούτνικ 1. Η Αμερική ανησυχούσε και θεωρούσε απειλή την υπεροχή των Ρώσων στην κούρσα της κατάκτησης του διαστήματος, με αποτέλεσμα ο Αμερικανός πρόεδρος Αϊζενχάουερ να εγκρίνει υπέρογκα οικονομικά κονδύλια για τη σύσταση μιας εθνικής διαστημικής υπηρεσίας.
Οι ΗΠΑ, έπειτα από έναν σκληρό ανταγωνισμό σχεδόν δέκα ετών, κυριάρχησαν στον τομέα της διαστημικής, όταν τον Ιούλιο του 1969 το θρυλικό Απόλλων 11 άγγιξε την επιφάνεια του φεγγαριού. Ο Νηλ Άρμστρονγκ έγινε ο πρώτος αστροναύτης στην ιστορία που πάτησε το πόδι του στη σελήνη εκφωνώντας την αξέχαστη φράση: «Ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα μεγάλο άλμα για την ανθρωπότητα».
Ύστερα από λίγα χρόνια, το 1977, η NASA εκτόξευσε τα δύο μη επανδρωμένα διαστημόπλοια Voyager με προορισμό το άγνωστο. Πρόσφατα, το 2013, ανακοινώθηκε ότι εγκατέλειψαν το ηλιακό μας σύστημα προσπερνώντας τον νάνο πλανήτη Πλούτωνα.
Τα δίδυμα διαστημόπλοια Voyager μεταφέρουν στα σπλάχνα τους έναν χρυσό δίσκο βινυλίου με την ελπίδα πως κάποτε θα συναντήσουν εξωγήινα όντα με υψηλή νοημοσύνη. Ο δίσκος περιλαμβάνει ήχους της φύσης, όπως του ανέμου, της θάλασσας, της βροντής και του κεραυνού. Μεταφέρει κελαηδίσματα πουλιών, βρυχηθμούς λιονταριών, κλάματα μωρών αλλά και όμορφες εικόνες από τον πλανήτη μας, όπως χιονισμένα βουνά και πράσινες πεδιάδες. Επιπλέον, υπάρχουν ηχογραφημένοι χαιρετισμοί με τη λέξη Καλημέρα σε 55 γλώσσες – από τη διάλεκτο των Σουμέριων, που τη μιλούσαν στην περιοχή της Μεσοποταμίας πριν από περίπου 6 χιλιάδες χρόνια, μέχρι και τη σύγχρονη κινέζικη διάλεκτο Wu.
Αυτός ο χρυσός δίσκος περιλαμβάνει και ένα μουσικό πρόγραμμα περίπου 90 λεπτών (στην περίπτωση που οι εξωγήινοι έχουν αυτιά!) αλλά και το αρχαίο ελληνικό χαιρετιστήριο μήνυμα: «Οἵτινές ποτ’ ἔστε χαίρετε! Εἰρηνικῶς πρὸς φίλους ἐληλύθαμεν φίλοι», που θα πει: «Χαίρετε, όποιοι κι αν είστε! Ήρθαμε ειρηνικά ως φίλοι σε φίλους».
Η μουσική, που επέλεξε η NASA να στείλει στο απέραντο, άγνωστο και σκοτεινό σύμπαν ως ένδειξη πολιτισμού, συνδυάζει κλασική μουσική – Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν, Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, Ιγκόρ Στραβίνσκι – με παραδοσιακή μουσική από την Ινδία, το Περού, τα νησιά του Σολομώντα και τους ιθαγενείς της Αυστραλίας. Από τζαζ και ροκ εντ ρολ τραγούδια, όπως είναι το Melancholy Blues του Luis Armstrong μέχρι και το ρυθμικό Johnny B. Goode του Chuck Berry. Οι επιστήμονες, που σχεδίασαν και πραγματοποίησαν αυτή τη φιλόδοξη αποστολή, είχαν την πίστη πως κάποτε θα υπάρξει μια ενδιαφέρουσα διαστημική συνάντηση. «Ο δίσκος θα παιχτεί μόνο εάν υπάρχουν εξωγήινα διαστημόπλοια προηγμένων πολιτισμών που τριγυρίζουν εκεί έξω στο διάστημα. Όμως το γεγονός ότι -ένα μήνυμα σε μπουκάλι- ταξιδεύει αυτή τη στιγμή στον κοσμικό ωκεανό είναι κάτι πολύ ελπιδοφόρο για τη ζωή στον πλανήτη Γη», είχανε πει.
Το αχανές και μυστηριώδες σύμπαν ανέκαθεν σαγήνευε τους ανθρώπους. Ανέκαθεν τους ασκούσε την ακατανίκητη έλξη να το εξερευνήσουν και να το μελετήσουν. Άραγε, ποιός δημιουργός κρύβεται στις εσχατιές του σύμπαντος και τι συμβαίνει έξω από τον χώρο και τον χρόνο; Είναι δυο ερωτήματα που ίσως και να παραμείνουν αναπάντητα…
Πέρα, όμως, από τον πελώριο και θαυμαστό διαστρικό κόσμο, υπάρχει και ο μικρός πλανήτης Γη. Η ελάχιστη γαλάζια σφαίρα που φιλοξενεί τη ζωή. Το σπάνιο φαινόμενο της ύπαρξης αποτελεί εξίσου ένα σημαντικό και ανεπανάληπτο θαύμα. «Τι θα ήταν οι γαλαξίες και τα νεφελώματα, αν δεν υπήρχε ένας ικανός νους να τους παρατηρήσει και να τους θαυμάσει;» έλεγε κάποτε ο συγγραφέας Ίταλο Καλβίνο.
Και αυτή η τελευταία φράση, αν την προεκτείνει κανείς, έχω την εντύπωση ότι μπορεί νασυναντήσει νοητά το ποίημα Μικρόκοσμος του Ναζίμ Χικμέτ, το οποίο τοποθετεί στο επίκεντρο του κόσμου τον άνθρωπο. Ας σταθούμε λιγάκι στο συγκεκριμένο ποίημα, καθώς αφορά άμεσα τη θεματική ενότητα της στιχουργικής και του τραγουδιού.
Ο τούρκος ποιητής Ναζίμ Χικμέτ γεννήθηκε το 1902 στη Θεσσαλονίκη και απεβίωσε στη Μόσχα το 1963. Τα πρώτα του ποιήματα συνήθιζε να τα γράφει με τον κλασικό παραδοσιακό τρόπο, όμως στη συνέχεια εγκατέλειψε το μέτρο και τις ομοιοκαταληξίες προσδίδοντας στο έργο του μια πιο αφηρημένη και μοντέρνα φόρμα. Με άλλα λόγια, καταπιάστηκε με τον ελεύθερο στίχο επηρεασμένος αρκετά από το έργο του μεγάλου Ρώσου ποιητή Βλαδίμηρου Μαγιακόβσκι.
Στην Ελλάδα, πέρα από τον Μάνο Λοΐζο, ο Χικμέτ μελοποιήθηκε και από τον Θάνο Μικρούτσικο. Ο πρώτος δίσκος του Μικρούτσικου – κυκλοφόρησε το 1975 και έχει τίτλο Πολιτικά Τραγούδια – περιλαμβάνει συνθέσεις που βασίζονται σε στίχους του Τούρκου ποιητή Χικμέτ, αλλά και στον Γερμανό ποιητή Βολφ Μπίρμαν. Αναμφίβολα, πρόκειται για δύο σημαντικές προσωπικότητες της λογοτεχνίας και του πολιτισμού, οι οποίες όμως μπήκαν πολλές φορές στο στόχαστρο της εξουσίας, γιατί απλούστατα δεν δίστασαν στιγμή να σατιρίσουν και να ασκήσουν κριτική στους εκάστοτε πολιτικούς ηγέτες που αναλάμβαναν τη διακυβέρνηση της χώρας τους. Μάλιστα, το 1951, αφαιρέθηκε από τον Χικμέτ η τουρκική υπηκοότητα λόγω των αριστερών πολιτικών του πεποιθήσεων. Το ποίημα Μικρόκοσμος είναι ένα τραγούδι διαμαρτυρίας, που απέδωσε εύστοχα στην ελληνική γλώσσα ο Γιάννης Ρίτσος. Ο συνθέτης του εν λόγω τραγουδιού Θάνος Μικρούτσικος, ο οποίος θεωρούσε τον Ρίτσο δάσκαλο του, ταυτιζόταν με την ανθρωποκεντρική σκέψη του Χικμέτ, όπως εξάλλου και με του Μαγιακόβσκι, του Μπίρμαν και του Μπρεχτ. Ο Μικρούτσικος, αντικρίζοντας τη σκληρή βαρβαρότητα των καιρών, συνήθιζε να λέει το εξής: Ονειρεύομαι έναν κόσμο όπου ο ψαράς θα γράφει ποιήματα και ο ποιητής θα ψαρεύει!
Μικρόκοσμος
Και να τι θέλω τώρα να σας πω
Μες στις Ινδίες μέσα στην πόλη της Καλκούτας
Έφραξαν τον δρόμο σ’ έναν άνθρωπο
Αλυσόδεσαν έναν άνθρωπο εκεί που βάδιζε
Να το λοιπόν γιατί δεν καταδέχομαι
Να υψώσω το κεφάλι στ’ αστροφώτιστα διαστήματα
Θα πείτε τ’ άστρα είναι μακριά
Και η γη μας τόση δα μικρή
Ε το λοιπόν ό,τι και να είναι τ’ άστρα
Εγώ τη γλώσσα μου τους βγάζω
Για μένα το λοιπόν το πιο εκπληκτικό
Πιο επιβλητικό πιο μυστηριακό και πιο μεγάλο
Είναι ένας άνθρωπος που τον μποδίζουν να βαδίζει
Είναι ένας άνθρωπος που τον αλυσοδένουνε
Συνοψίζοντας, από τη μία πλευρά, τα διαστημόπλοια Voyager ταξιδεύουν στους μοναχικούς γαλαξίες με την ελπίδα πως κάποτε θα συναντήσουν εξωγήινη ζωή, μαζί με όλα εκείνα τα πράγματα που μεταφέρουν στα σπλάχνα τους ως ένδειξη πολιτισμού, ως σημείο αναφοράς για το που έχει φτάσει η πνευματικότητα στη γη, ως χνάρι παιδείας και υψηλού συναισθηματικού επιπέδου. Παράλληλα, αλησμόνητη θα παραμείνει και η θρυλική φράση του Νιλ Άρμστρονγκ: Ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα γιγάντιο άλμα για την ανθρωπότητα. Από την άλλη, ωστόσο, μέσα από το ποίημα Μικρόκοσμος αναδύεται το εξής ερώτημα: Μήπως αυτό το γιγάντιο άλμα για την ανθρωπότητα, δεν θα έπρεπε να βρίσκεται μόνο στην ερημιά της σελήνης, αλλά και στην πόλη της Καλκούτας; Όπως έγραψε παραπάνω ο Χικμέτ, μήπως είναι καιρός να βγάλουμε περιπαικτικά τη γλώσσα μας στ’ αστροφώτιστα διαστήματα και να στρέψουμε τα βλέμματα και την προσοχή μας σ’ έναν άνθρωπο που τον αλυσοδένουνε; Σ’ έναν άνθρωπο που τον εμποδίζουν να βαδίζει; Σ’ έναν άνθρωπο που του στερούν τη δυνατότητα να ονειρεύεται;
Κατά τη γνώμη μου, η συνεισφορά της επιστήμης στην κατάκτηση της γνώσης για την ανθρωπότητα είναι αδιαμφισβήτητη και ο άνθρωπος θα συνεχίσει δικαίως να μάχεται για αυτήν. Την ίδια στιγμή, όμως, δεν θα πρέπει να ξεχνά την αέναη μάχη του για τη βελτίωση του ίδιου του τού εαυτού και του μικρού του πλανήτη.
Δημήτριος Π. Νάσκος
Απρίλιος 2022