Ο χρόνος ως λανθάνον ζήτημα στην ποίηση του Κρεμμύδα
Η νέα ποιητική συλλογή («Κάπα όπως μακάβριο», Μανδραγόρας, 2019) του Κώστα Κρεμμύδα διακρίνεται από μία βαθιά απογοήτευση για τα ανθρώπινα πράγματα. Η ειρωνεία και ο σαρκασμός είναι το κύριο όπλο του ποιητή απέναντι σε ανατροπές που φέρνει ο χρόνος. Ο χρόνος, μολονότι σπάνια τίθενται ως ζήτημα, λανθάνει σε κάθε σχεδόν ποίημα της συλλογής. Η μνήμη και η απογοήτευση των νεανικών οραμάτων αποτυπώνονται σχεδόν σε όλα τα ποιήματα, ώστε να μπορούμε να δεχτούμε πως όλες οι συνθέσεις εντάσσονται στην υπαρξιακή ποίηση. Η υπαρξιακή αγωνία και μελαγχολία είναι ιδιαίτερα έντονη ακόμη και αν δεν είναι ευδιάκριτη. Ενώ ο Κώστας Κρεμμύδας είναι ένας κατεξοχήν πολιτικός ποιητής, διακρίνεται μία απότομη στροφή. Βέβαια, το πολιτικό στοιχείο δεν υποβαθμίζεται. Εντάσσεται αρμονικά στο πνεύμα της πολιτικής απογοήτευσης και της ανατροπής. Μνήμη όμως και ο χρόνος συνδέονται ακτινωτά με το πολιτικό στοιχείο ή τον έρωτα, ορίζοντας μία ποίηση πολυκεντρική.
Αρνητής του κατεστημένου λόγου Κρεμμύδας αφήνει τον υπαρξιακό στοιχείο να διαρρέει μέσα από μία ποιητική που ξεχωρίζει με την προφορικότητα και τη συνειρμικότητα. Εκφραστής αυτού που παλαιότερα ονομάσαμε ποιητικό ριζοσπαστισμό, ο Κρεμμύδας αρνείται τη χρήση του εξουσιαστικού λόγου. Μόλο που το ποιητικό υποκείμενο, απογοητευμένο, αντιλαμβάνεται την ήττα των οραμάτων και την επέλαση του χρόνου, αποκηρύττει την υποταγή υιοθετώντας μία ποιητική αντισυμβατική. Αντιθέσεις, ελλειπτικοί στίχοι, σαρκασμός και ελευθεροστομία διαποτίζουν τη στιχουργική του. Μέσα στη θεματική πολυκεντρικότητα των συνθέσεων της συλλογής, η γλώσσα του Κρεμμύδα επιδιώκει να πολλαπλασιάσει τα νοήματα.
Εξετάζοντας την ιδεολογία της ποίησης του Κρεμμύδα, παρατηρούμε έναν λόγο αντι-εξουσιαστικό. Ως ιδεολογία εννοούμε τους τρόπους με τους οποίους η ποίηση του Κρεμμύδα συνδέεται με τις εξουσιαστικές σχέσεις της κοινωνίας στην οποία ζούμε. Η λογοτεχνία υπόκειται στο σύστημα κρίσης της κυρίαρχης κουλτούρας (Eagleton, 1996:9-10). Και ακριβώς στην ποίηση του Κρεμμύδα διακρίνεται μία σαφής απόσταση, αν όχι σύγκρουση, με τις εδραιωμένες, και συχνά ασυνείδητες, πεποιθήσεις για τον έρωτα, τα όνειρα και τον κοινωνικό χώρο. Ο ποιητής δεν αγωνίζεται μέσα από την ποίησή του για την κοινωνική δικαιοσύνη ή την κοινωνική εξέγερση, αλλά για τη μετατόπιση των ορίων της αυτοσυνειδησίας του και της αυτοσυνειδησίας του αναγνώστη. Αυτό που προέχει είναι η απελευθέρωσή του. Γι’ αυτό η αισθητική αξία έγκειται στη διάβρωση της ηγεμόνευσης του κατεστημένου λόγου.
Η ποιητική γλώσσα δεν μας δίνει απλώς την ένδειξη μιας λέξης (τι αναφέρεται), αλλά μια ολόκληρη συσχέτιση συναφών ή συναφών εννοιών. Άλλωστε, ο ιδιάζων τρόπος με τον οποίο η υπαρξιακή αγωνία ενσωματώνεται στις συνθέσεις του ξαφνιάζει τον αναγνώστη, καθώς ο λανθάνων υπαρξιακός τόνος του Κρεμμύδα δεν εκτίθεται μακριά από την κοινωνική αγωνία, αλλά διαπλέκεται με αυτήν. Η ποίηση (και η τέχνη γενικότερα) είναι άμεσα δεμένες με την κοινωνία, εκφράζοντας τις δικές της αρχές ή αντιστάσεις. Για τον Foucault, η γλώσσα δεν είναι ένα σύστημα ερμητικά κλειστό από μόνο του. Ο λόγος είναι στενά συνδεδεμένος με εξωγλωσσικούς παράγοντες, ιδίως με θέματα κοινωνικής και πολιτικής εξουσίας. Υπό αυτή την οπτική, η ποιητική του Κρεμμύδα έρχεται σε σύγκρουση με τις προκαταλήψεις και τις πεποιθήσεις του αναγνώστη (ορίζοντες προσδοκιών του αναγνώστη).
Ο δημιουργός ανατρέπει με την εγγενή ειρωνεία, τον δηκτικό σαρκασμό και την “αφηρημένη” κίνηση των νοημάτων τη διάκριση της υψηλής τέχνης, προσδίδοντας διαστάσεις λαϊκής τέχνης στην ποίηση. Οι “διαλογικοί σχηματισμοί” του αντιτίθενται στην πειθαρχία του εξουσιαστικού λόγου που μετατρέπει τον ίδιο τον λόγο σε εμπόρευμα (Foucault, 1972:162). Ο αντιποιητικός του λόγος αρνείται την ιδέα ότι ο υψηλός πολιτισμός είναι ουσιαστικά διαφορετικός από τις άλλες μορφές πολιτισμού και ότι έχει έναν εγγενώς αντιτιθέμενο ρόλο να παίξει σε σχέση με άλλες πολιτιστικές εκφράσεις. Η ποιητική του θεμελιώνεται πάνω στην αρχή ότι ο αισθητισμός είναι μια προσπάθεια συγκάλυψης του εμπορικού στη λογοτεχνία (Haslett, 2001:69).
Ακόμα και σε επίπεδο μορφής ο Κρεμμύδας υιοθετεί μια ποικιλία φορμών, κινούμενος από ελευθερόστιχο ποίημα μέχρι πεζοποιήματα και υβριδικές συνθέσεις, όπου το κεφαλαίο γράμμα μοιάζει να αιωρείται στη μέση ενός πλήρους πεζολογικών χαρακτηριστικών στίχου είναι το κεφαλαίο της επόμενης περιόδου χωρίς προηγούμενη τελεία. Έτσι όμως αισθητοποιείται και ο μετεωρισμός της κοινωνίας ανάμεσα στον χρόνο που περνά και την απώλεια του ονείρου. Και αυτή ακριβώς η “αναποφασιστικότητα” είναι μέρος του διαλόγου που αναπτύσσει ο δημιουργός με τον αναγνώστη και τα ποιητικά υποκείμενα.
Ο διάλογος είναι ένα βασικό στοιχείο στην ποιητική του Κρεμμύδα. Το πρωτοενικό υποκείμενο μοιάζει να συνδιαλέγεται διαρκώς με κάποιο βουβό δευτερο ενικό υποκριτή ή με τον αναγνώστη. Έρχεται σε διάλογο, παράλληλα, με την προγενέστερη ποίηση, την τέχνη γενικότερα και τον κοινωνικό χώρο, κατά μία μπαχτινική ενσωματωμένη πρακτική. Έτσι, όμως η ποίηση του Κρεμμύδα, κατά το μεταμοντέρνο πρότυπο, παραμένει αδιαμεσολάβητη. Διαθέτει μία γλώσσα που ανασυγκροτείται νοηματικά άμεσα από τον αναγνώστη υπό το φως του πολιτιστικού πλαισίου με το οποίο ο αναγνώστης νοηματοδοτεί τον κόσμο εν γένει (Eagleton, 2008:109).
Ο Κρεμμύδας αντιτίθεται στην αστική αισθητική, θυμίζοντας την πρόταση του Γληνού ότι η τέχνη της επαναστατημένης κοινωνίας είναι ρεαλιστική, νατουραλιστική, θετική, πλούσια σε περιεχόμενα. Η αστική τάξη αποφεύγει την πραγματικότητα, γίνεται φορμαλιστική και διακοσμητική (Vitti, 1995:58). Η ποίησή του απομακρύνεται από κάθε δογματισμό και ξεφεύγει από τους περιορισμούς που θέτουν η πολιτική ποίηση όσο και η στατικότητα της αστικής ιδεολογίας.
βιβλιογραφικές αναφορές
Eagleton, Τ. (20082). How to read a poem. Blackwell Publishing
Eagleton, T. (1976). Criticism and Ideology: A Study in Marxist Literary Theory. London: Verson/New Left Books.
Eagleton, T. (19962). Literary theory, an introduction. Minnesota: The University of Minnesota Press.
Haslett, M (2001). The politics of literature: Marxist literary theories. Στο Wolfreys, J. Introducing literary theories: A guide and glossary. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Foucault, M. (1972). The Archaeology of Knowledge, and the Discourse on Language, New York: Pantheon Books.
Vitti, M (1995). Η γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και μορφή. Αθήνα: Ερμής.