Ελπίζω σε Σένα
ότι θα μου δώσεις να ζήσω
μέσα στην αγάπη για όλους μας[i]
Ο θρήνος των Παθών και ο Αναστάσιμος Ύμνος της Αθανασίας αποτελούν κεντρικό ζήτημα της ορθόδοξης εκκλησιαστικής τελετουργίας και σηματοδοτούν τη νίκη της ζωής επί του θανάτου. Τα συγκλονιστικά γεγονότα με τα πρόσωπα και τα κείμενα που παρακολουθούμε τις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας, συμπυκνώνουν τον χριστιανισμό. Αναβρύζουν από ένα λυρικότατο εγώ και ενσωματώνουν την έντονη παρουσία των Ευαγγελίων, μαζί με τη βυζαντινή μουσική, την υμνογραφία, αλλά και μια δραματουργική σύνθεση που θυμίζει αρχαία τραγωδία, με είσοδο, στάσιμα, επεισόδια, κάθαρση.
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο βιβλίο του Ανθοδέσμη για τη Μεγάλη Εβδομάδα (Άρτος Ζωής 2021) εμβαθύνει στην ιεροτελεστία του Θείου Πάθους και της Αναστάσεως. Γίνεται αφηγητής των παιδικών μας αναμνήσεων/βιωμάτων και με τόνο διηγηματικό ερμηνεύει την εκκλησιαστική παράδοση του Πάσχα.
Το έργο απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους, εγγύς και μακράν της εκκλησίας, εντός και εκτός. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, δεν υπάρχουν διαχωριστικές γραμμές.
[…] Μια μικρή ανθοδέσμη είναι το βιβλίο, με ανθύλλια, fioretti. Πολλοί θα βρουν δικαιολογημένα πως τούτα τα χαμολούλουδα δεν είναι όσο θα άρμοζε όμορφα ή εύοσμα εγώ όμως δεν έχω άλλα, αυτά μόνο μπόρεσα να μαζέψω. […] (σελ. 13)
[…] Τα κεφάλαια του βιβλίου ακολουθούν τη σειρά των ημερών της Μεγάλης Εβδομάδας. Λόγω όμως της λειτουργικής αταξίας που επικρατεί […] (γίνεται αντιμετάθεση όρθρων και εσπερινών: ο όρθρος της ημέρας ψάλλεται το εσπέρας της προηγουμένης, ενώ ο εσπερινός το πρωί της επομένης), αναφέρω κάθε φορά, συνδυαστικά, την ημέρα και την ακολουθία που σχολιάζω. […] (σελ. 14)
Παιδί ιερέως, περνούσε όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα στην εκκλησία του Αγίου Γερασίμου στα Άνω Ηλύσια ο Σταύρος Ζουμπουλάκης. Εκεί λειτουργούσε ο πατέρας. Έψελνε με φωνή καμπάνα και χωρίς φορητά μικρόφωνα. Στο σπίτι, γυρνούσε για να φάει κάτι το μεσημέρι και για ύπνο.
[…] Μια σακούλα στραγάλια, πρόσφορο, κωδωνοκρουσία και καλαμπούρια. […] (σελ. 16)
[…] Έρχονταν επιτέλους και τα κορίτσια, οι γειτονοπούλες και οι συμμαθήτριες, που τον υπόλοιπο χρόνο δεν πάταγαν το πόδι τους στην εκκλησία. Στολισμένες, με τα καλά τους και τα λευκά πασχαλινά παπούτσια τους. Βλέμματα, υπομειδιάματα, κλίμα ερωτικό. Εμείς όμως, τα παπαδάκια, οι ιερόπαιδες, όπως έμαθα πολύ αργότερα ότι ήταν η επίσημη ονομασία μας, έπρεπε να δείξουμε ότι δεν ήμασταν σαν τους άλλους, έπρεπε να αποδείξουμε την αγγελικότητά μας. (σελ. 17)
Με τόνο αφηγηματικό και εξομολογητικό μεταφέρει τη νοσταλγία και τη συγκίνηση των παιδικών χρόνων. Κυρίως όμως ερμηνεύει τις διαστάσεις του εκκλησιαστικού λειτουργικού από την Κυριακή των Βαΐων έως και την Κυριακή του Πάσχα.
Οι τρεις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας […] συγκροτούν μια λειτουργική ενότητα και αναφέρονται στη γλώσσα των πιστών υπό την κοινή ονομασία «ακολουθία του Νυμφίου» ή απλώς «ο Νυμφίος». Και τις τρεις μέρες, μετά τον Εξάψαλμο, ψάλλεται εκ τρίτου το τροπάριο «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται εν τω μέσω της νυκτός. […] (σελ. 21)
Ο συγγραφέας ερμηνεύει τη σχέση των ημερών με τη μεσσιανική αναμονή. Αναλύει τα τροπάρια, τις παραβολές, την τελετουργία, τους συμβολισμούς, την παρουσία της πόρνης, του ληστή, τα λόγια του Χριστού πάνω στον Σταυρό, τα δώδεκα Ευαγγέλια, την ενδυμασία των ιερέων, τη λιτάνευση των εικόνων, τα έθιμα του Επιταφίου.
Τα μελωδικότατα εγκώμια της Μεγάλης Παρασκευής τα χαρακτηρίζει ελληνικά χαϊκού. Τα συνδέει με τον θρήνο, το μοιρολόι. […] δεν αποπνέουν ωστόσο τίποτε το καταθλιπτικό, μήτε καν απλή θλίψη, όχι επειδή έξω φυσάει το αεράκι της άνοιξης, αλλά γιατί μέσα σε αυτά πνέει ήδη η αύρα της Αναστάσεως (σελ. 109) Πληροφορεί πότε γράφτηκαν, ποιοι οι ποιητές, η λογοτεχνική αξία, η σχέση τους με τα θρησκευτικά δράματα.
Εκλαϊκεύοντας τη σημειολογία των δρωμένων, υπεισέρχεται σε συσχετισμούς με τη δυτική και την ιουδαϊκή παράδοση. Αναδεικνύει τον ελεγειακό χαρακτήρα του Πάθους, το χαρμόσυνο μήνυμα της Ανάστασης και δεν κουράζει ούτε στιγμή, γιατί εστιάζει στο καίριο.
[…] Αυτή είναι η ισχυρότερη λέξη του τροπαρίου: Ω, φίλοι! Δεν την επινοεί ο υμνογράφος την προσφώνηση, είναι πράγματι του ίδιου του Χριστού, όπως μας παραδίδει ο ευαγγελιστής Ιωάννης […] σελ. 65)
[…] η εξουσία πάνω στον άλλο, δηλαδή πάνω στον ασθενέστερο, το κατάρχειν των ελαχιστοτέρων, δεν μπορεί να χαρακτηρίζει όσους θέλουν να είναι μαθητές του Χριστού, για τον απλούστατο λόγο ότι κάτι τέτοιο τους εξομοιώνει με τα έθνη, τους κάνει ειδωλολάτρες. […] (σελ. 29)
Προτείνει να αφαιρεθούν από τη λατρεία τα (γεμάτα μίσος) αντιιουδαϊκά τροπάρια των ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδας και δεν ορρωδεί όσον αφορά σφάλματα ή παθογένειες της εκκλησίας, εκπέμποντας πνεύμα ανανέωσης και συντριβής.
[…] Η Εκκλησία όχι απλώς συντάχθηκε με τους ισχυρούς, με τους θύτες, αλλά έγινε η ίδια ισχυρή. Αυτό σε απλά ελληνικά σημαίνει άρνηση του Σταυρού του Χριστού! […] (σελ. 86)
Αντικρούει την τάση της θανατοφιλίας στην εκκλησία τη διαχωρίζει από την θνητότητα.
[…] Περισσότερο αφόρητο όμως μού είναι το γεγονός ότι η ιδέα αυτή διαπότισε τον χριστιανισμό, τη θρησκεία της Ανάστασης, και αλλοίωσε το κήρυγμα του ευαγγελίου του Χριστού, εκείνου που διαβεβαίωσε όσους θέλουν να είναι μαθητές του ότι αυτός ο ίδιος είναι η ζωή (Εγώ ειμί […] η ζωή, Ιω 14:10) και ότι ήρθε στον κόσμο για να ζήσουν οι άνθρωποι, να ζήσουν την πληρότητά της […] (σελ. 142)
[…] Η φιλοσοφία δεν (πρέπει να) είναι μελέτη θανάτου αλλά, αντίθετα, vitae meditatio, μελέτη ζωής, όπως ακριβώς έγραφε ο Σπινόζα στην Ηθική του (IV, LXVII). […] (σελ. 143)
Η πολυμάθεια του συγγραφέα οδηγεί σε διακειμενικότητα, με αναφορές στη λογοτεχνία (Άρης Αλεξάνδρου, Μπόρις Πάστερνακ, Δ. Σολωμός, Γ. Σεφέρης, κ. ά), σε ιερά βιβλία (Ευαγγέλια, Άσμα Ασμάτων), στη δημώδη γραμματεία, κυρίως στον ωραιότατο θρήνο της Παναγίας που τραγουδάμε τη Μεγάλη Παρασκευή: Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα…
Οι αναφορές τεκμηριώνονται με επιστημονικό τρόπο, με παραπομπές σε συγγραφείς, τίτλους, σελίδες.
[…] «Η επιθανάτια αγωνία του Ιησού θα κρατήσει ως το τέλος του κόσμου: δεν πρέπει να κοιμηθούμε όλο αυτό το διάστημα», έγραφε ο Πασκάλ στους Στοχασμούς του […] Θέλω να ερμηνεύω την αγρύπνια αυτού του δίκαια περιβόητου αποσπάσματος του Πασκάλ ως μια αγρύπνια ευθύνης απέναντι στους εγκαταλειμμένους όλου του κόσμου, σε όσους πεθαίνουν μόνοι και αβοήθητοι. […](σελ. 62)
Το βιβλίο του Σταύρου Ζουμπουλάκη Ανθοδέσμη για τη Μεγάλη Εβδομάδα είναι ένα μπουκέτο αγάπης για το Πάσχα. Γραμμένο με τόλμη και τρυφερότητα, οικειότητα και ποιητικότητα, συγκινεί. Το άρωμα αγάπης που μας προσφέρει αποτελεί κάλεσμα:
[…] Για να μην πλατειάζουμε άσκοπα: ο μόνος τρόπος της αναστημένης ζωής είναι η απροϋπόθετη αγάπη, η αγάπη που σπάει το σκληρό κέλυφος του εγωισμού και ανοίγεται στον άλλον, που φτάνει να βάλει τον άλλον πάνω από τον εαυτό. Μόνο αυτή η αγάπη λυτρώνει, μόνο αυτή δίνει χαρά, μόνο αυτή τελικά σώζει. (σελ. 144)
[i] Σελ. 147