Το 2019, η Κύπρια Κωνσταντία Σωτηρίου, συγγραφέας με λογοτεχνικές διακρίσεις στην Κύπρο και στην Ελλάδα, ανακηρύχτηκε νικήτρια στον διαγωνισμό για το Βραβείο Διηγήματος της Κοινοπολιτείας (The 2019 Commonwealth Short Story Prize) με το αδημοσίευτο διήγημά της Έθιμα θανάτου. Η απονομή του βραβείου ─που στόχος του εδώ και οκτώ χρόνια είναι η προαγωγή της λογοτεχνικής δημιουργίας πέρα από σύνορα─ πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 2019 σε ειδική τελετή στο Σπίτι της Λογοτεχνίας (Maison de la littérature) στο Κεμπέκ του Καναδά, Πόλη της Λογοτεχνίας σύμφωνα με την ΟΥΝΕΣΚΟ. Τέσσερις μήνες μετά, τον Νοέμβρη του 2019κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη η νουβέλα της με τον τίτλο Πικρία Χώρα, μέρος μιας τριλογίας που άρχισε με το μυθιστόρημά της Η Αϊσέ πάει διακοπές (βραβευμένο με το Λογοτεχνικό Βραβείο Αθηνών -Athens Prize for Literature, του περιοδικού [Δε]κατα) και συνεχίστηκε με το Φωνές από Χώμα, από τις ίδιες εκδόσεις. Πρόκειται για την ολοκλήρωση ενός έργου βαθιά ανθρωποκεντρικού και πολιτικού, ωδή στις γυναίκες της πατρίδας της.
Και στα τρία έργα της Τριλογίας, πρωταγωνιστούν αυτές οι γυναίκες, με το πιο πρόσφατο, Πικρία Χώρα, να εμπεριέχει το βραβευμένο διήγημα Έθιμα θανάτου, διήγημα που αναφέρεται στις μητέρες και συζύγους αγνοουμένων μετά την τουρκική εισβολή του 1974, και σε όσες εξ αυτών αφέθηκαν να πιστεύουν ότι οι δικοί τους αγνοούνταν, ενώ υπήρχαν σαφή στοιχεία για τον θάνατό τους. Πολυφωνικότητα, δομή περίτεχνη μέσ’ από την οποία το ιστορικό στοιχείο ενισχύεται από το παραμυθητικό, τραγική ειρωνεία και αφοπλιστική ειλικρίνεια, ρυθμός και μια εξαιρετική γλωσσική ανάδειξη της ζωντανής Κυπριακής ιδιολέκτου είναι μερικές από τις αρετές του έργου της Σωτηρίου, αρετές που δικαίως της χάρισαν αυτήν τη διεθνή αναγνώριση.
Πώς είναι να πιστεύεις επί μισόν περίπου αιώνα ότι ο άνθρωπός σου ζει και στο τέλος να διαψεύδεσαι; Ποιοι ήταν αυτοί που καταδίκασαν αυτές τις γυναίκες σε μια τόσο επώδυνη πλάνη; Τη δύναμη και το σθένος τους ν’ αντιμετωπίζουν όλα τα δύσκολα που τους φέρνει η ζωή η Κωνσταντία την έζησε πολύ έντονα στον κόσμο που μεγάλωσε, και με έντονες τις μνήμες από τη μητέρα της, που την έχασε πρόσφατα και τώρα πλέον, όπως η ίδια μας εξομολογείται, μπορεί και διακρίνει πίσω από τις πιο ταπεινές πράξεις της γενναιότητα και αυτοθυσία.
Έχοντας εργαστεί ως δημοσιογράφος με αντικείμενο συναφές με τα λογοτεχνικά της ενδιαφέροντα (Ελληνοτουρκικές σχέσεις), από πολύ νωρίς άρχισε να μαζεύει το υλικό για το έργο της. Δεν την ενδιέφερε, όμως, μια απλή καταγραφή των γεγονότων που θα αναδεικνύανε με τρόπο απόλυτα ρεαλιστικό την τραγωδία της Κύπρου, δεν ήθελε να γράψει ένα ντοκουμέντο. Στα βιβλία της μπορεί να υπάρχουν οι, ας τις πούμε «ψευδομαρτυρίες», που πατούν σε ιστορικά γεγονότα και αναφορές ανθρώπων που γνωρίζει, αλλά τα ίδια είναι πρωτίστως λογοτεχνικά κείμενα.
Η Πικρία Χώρα αρχίζει μ’ ένα παραμύθι, όπου πρωταγωνιστεί ένα παράξενο πλάσμα, πιθανόν γάτος, ο Καρλίτο. Ο τόπος μες στον οποίο ζει και κινείται αυτό το πλάσμα μαστίζεται από ξηρασία, κατάσταση που το ίδιο προκαλεί και από την οποία αυτό πρώτο βασανίζεται. Ο μύθος της Σωτηρίου θυμίζει αντιστικτικά το ποίημα του Σεφέρη Οι Γάτες του Άι Νικόλα, ποίημα αλληγορικό, που στρεφόταν εναντίον κάθε απολυταρχισμού, της Χούντας των συνταγματαρχών στην Ελλάδα και ακόμη πιο πριν, κατά της Αγγλοκρατίας που κυριαρχούσε τότε στην Κύπρο. Εκεί, οι γάτες έσωζαν προσωρινά την κατάσταση από την επέλαση των φιδιών. Στο παραμύθι της Σωτηρίου, ο Καρλίτο ταυτίζεται με τον όλεθρο, τον προκαλεί και τον κουβαλάει μέσα του, ενώ ο περίγυρός του, τα ποτάμια, τα δέντρα, τα σπίτια αλλά και τα ποντίκια και τα φίδια είναι μερικά από τα θύματά του. Παράλληλα, ως γιος της Σπασούλας, έχει ταχτεί με τους πραξικοπηματίες στην απόπειρα κατά του Μακάριου.
Εμφανείς είναι και οι αναγωγές στην Αντιγόνη του Σοφοκλή. Εκεί, η Αντιγόνη αντιτάσσεται στον νόμο του Κρέοντα και το πληρώνει με τη ζωή της. Θάβει τον επίορκο αδερφό της Πολυνείκη, γιατί πιστεύει στο θεϊκό δίκαιο και στις αρχέγονες αξίες της μητριαρχίας. Στην Πικρία χώρα, ο γιος της Σπασούλας (ο Καρλίτο του παραμυθιού) είναι κι αυτός επίορκος, τα λείψανά του, όμως, πρέπει να βρεθούν και να ταφούν σύμφωνα με τις παραδόσεις. Αυτό προτάσσει το δίκαιο, μέσ’ από τη φωνή της μάνας του και τον χορό των γυναικών που στέκονται πάνω από το προσκέφαλό της την ώρα που ψυχορραγεί.
Ανακαλώντας στη μνήμη μας τη μέχρι σήμερα εύρεση των λειψάνων των Ελληνοκύπριων της εισβολής του ’74, φύρδην μίγδην πεταμένα μέσα στις ίδιες στέρνες και στα ίδια πηγάδια μαζί με εκείνα των Τουρκοκύπριων που σκοτώθηκαν στις διακοινοτικές συγκρούσεις του ’63, η Πικρία Χώρα κλείνει με τις φωνές: «─Έτσι εν τα παραμύθκια. ─Της γλυκείας χώρας. ─Της πικρίας χώρας. ─Έν έχουν καλόν τέλος. ─Εν έχουν τέλος».
Στην ερώτηση προς τη συγγραφέα, αν η απαισιοδοξία και η μοιρολατρία βοηθάνε, κι αν μια στάση περισσότερο δυναμική προς την κατεύθυνση της δικαιοσύνης και της ειρηνικής συνύπαρξης θα επιδρούσε ευνοϊκότερα ώστε αυτή η παράλογη βία και μόνιμη αντιπαλότητα να μπορέσει κάποτε να τερματιστεί, η απάντηση που μας έδωσε είναι αποστομωτική: «Πιστεύω πως οι γυναίκες στα βιβλία μου αντιστέκονται και σε καμία περίπτωση δεν να είναι απαθείς και μοιρολάτρισσες. Αντλούν από τη λαϊκή σοφία για να μπορέσουν να ορθοποδήσουν. Είναι δυνατές και επιχειρούν να αλλάξουν τον ρου της ιστορίας.»
* Χρύσα Φάντη, Τα παραμύθκια εν έχουν τέλος, Κωνσταντία Σωτηρίου, Πικρία Χώρα/Εκδόσεις Πατάκη, 2019