Εύα Μ. Μαθιουδάκη, Κωστής Σχιζάκης, Ο φταίχτης, εκδ. Καστανιώτης, 2019
Γραμμένο από δύο συγγραφείς, μια γυναίκα και έναν άντρα, το μυθιστόρημα Ο φταίχτης παρουσιάζει δύο πλεονεκτήματα:
Ένα, ότι καταφέρνει να κρατήσει την ενότητα στη δομή και στην αφήγηση, αφού οι γραφές χωνεύουν η μια μέσα στην άλλη και διαμορφώνουν την πλοκή. Σε ορισμένα σημεία ίσως να υποψιάζεται αναγνώστης ότι το κείμενο είναι γραμμένο από χέρι αντρικό, και το αντίθετο κάπου αλλού. Μικρές διαφοροποιήσεις στο ύφος. Αλλά αυτές οι εικασίες πηγάζουν συχνά από στερεότυπα για τον λόγο. Άλλωστε, δεν παίζουν κανέναν ουσιαστικό ρόλο, εφόσον το κείμενο κρατά την ενότητά του.
Δύο, ότι έχουμε πολύ καλή διαγραφή χαρακτήρων από άντρες και γυναίκες. Πιστεύω δηλαδή ότι η πινακοθήκη του Φταίχτη περιλαμβάνει το ίδιο καλά πορτρέτα ανδρών και γυναικών.
Η περίοδος στην οποία αναφέρεται το μυθιστόρημα είναι από το 1969 ως τις παραμονές Πρωτοχρονιάς του 1982. Δικτατορία, μετακίνηση στη μεγάλη πόλη, πληροφοριοδότες, ευκαιρίες, αλλαγή στο πολιτικό κλίμα.
Μια οικογένεια μετακινείται από την Ευρυτανία στην Αθήνα, το 1969. Η μητέρα με τα τέσσερα παιδιά της. Ο πατέρας απών, δεν συνεισφέρει ούτε στα οικονομικά ούτε στη ζωή της οικογένειας.Με αυτόν τον πυρήνα της υπόθεσης στήνεται, αναπτύσσεται και απλώνεται η δράση.
Ο Παναγιώτης κουβαλά από το Καρπενήσι στην Αθήνα τα παιδικά του τραύματα, τις ανασφάλειες και τον θυμό, που αργότερα γίνεται οργή. Δεν καταφέρνει να ισορροπήσει, η οργή στρέφεται κυρίως προς τη μητέρα. Αλλά και προς τις άλλες γυναίκες που σχετίζεται η συμπεριφορά του είναι προβληματική. Οι συνθήκες της εποχής δεν ευνοούν την επούλωση των πληγών, μάλλον τις βαθαίνουν. Μέσα στη δικτατορία η συμπεριφορά του τιμωρείται εντελώς δυσανάλογα με τις προθέσεις και τις ενέργειές του.
Παράλληλα η μητέρα, η Ελένη, προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στους ρόλους της, στα συναισθήματα και στον κοινωνικό καταναγκασμό. Δεν καταφέρνει να βρει το μέτρο, με αποτέλεσμα να πληρώσουν το τίμημα και οι γύρω, ο Παναγιώτης ιδιαίτερα, αλλά και η ίδια.
Ο δεύτερος γιος, ο Σωτήρης, κλειστός στον χαρακτήρα και στη συμπεριφορά, χωρίς ερωτική ζωή, καταφέρνει ωστόσο να αξιοποιήσει καταστάσεις και να φτιάξει τη δική του επιχείρηση.
Ο Ηλίας και ο Μάκης προσπαθούν να αποδεχτούν τη σεξουαλική τους ταυτότητα, από την άλλη όμως θέλουν να κρατούν τα προσχήματα και να συμμορφώνονται στις συμβάσεις. Ο Ηλίας και ο Μενέλαος το παίζουν προστάτες, με το αζημίωτο. Ο Μάκης παρέχει διευκολύνσεις, επειδή έχει «άκρες» σε διάφορες εξουσίες, ταυτόχρονα όμως δίνει πληροφορίες στις εξουσίες αυτές, επηρεάζει αποφάσεις, υποσκάπτει τη ζωή των γύρω του.
Η μικροκαμωμένη, υποταγμένη, άκακη Χριστίνα δεν παίρνει ούτε την ελάχιστη αγάπη που θα της άξιζε. Και η Έφη, η ψυχίατρος που ασχολείται με την περίπτωση του Παναγιώτη, ερμηνεύει λάθος κάποια δεδομένα, με την υπερβολική της αυτοπεποίθηση και μέσα στη δίνη της προσωπικής της ζωής.
Από τη στενόχωρη, ασφυκτική επαρχία στην πρωτεύουσα που παγιδεύει και καταπίνει. Εσωτερική μετανάστευση, με κάποιες ελπίδες να πιάσουν την καλή, μέσα σε ένα κλίμα σκοτεινό και ύπουλο. Ενώ οι ευκαιρίες για επαγγελματική αποκατάσταση σκοτεινιάζουν από την υπονόμευση και τον χαφιεδισμό.
Ένα τέτοιο πλέγμα σχέσεων οδηγεί τον Παναγιώτη στην παραφροσύνη. Γιορτές, φώτα, ελπίδες για αλλαγή στη ζωή τους, λαμπερά ονόματα των δύο αδερφών στην αντιπροσωπεία, του Σωτήρη και του Παναγιώτη, και μια φωτεινή επιγραφή με φωτάκια που αναβοσβήνουν και φωτίζουν τη βιτρίνα:
«Αντιπροσωπείαι-Εισαγωγαί Αφοί Σπανού».
Μάρσαρε ο ταξιτζής βρίζοντας και απόμεινε ο Παναγιώτης να κοιτά την αντανάκλασή τους στις μεγάλες τζαμαρίες με την ταμπέλα που αναβόσβηνε γιορτινή, με γράμματα χρωματιστά στη βιτρίνα του καταστήματος:
ΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΕΥΤΥΧΕΣ ΤΟ ΝΕΟ ΕΤΟΣ 1982
ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΆ ΚΑΙ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΑ!
(σ. 260)
Την ίδια στιγμή που ο Παναγιώτης διαπράττει τους φόνους, του Μενέλαου και της Ξένης, αυτής κατά λάθος, και μετά της μητέρας του. Πριν πεθάνει κι ο ίδιος από έμφραγμα μυοκαρδίου.
Από το ζοφερό κλίμα μοιάζουν να ξεφεύγουν τα δύο μικρότερα αδέρφια, η Μαρία και ο Κώστας, ισορροπημένα, έξυπνα, με σπουδές και αισιοδοξία για το μέλλον. Στο μυθιστόρημα δεν δίνονται στοιχεία για τις αντιδράσεις τους μετά τους φόνους και τους θανάτους. Και μένει έτσι ένα άνοιγμα φωτός, απαραίτητο, για να δώσει μια άλλη διάσταση στο γύρισμα της εποχής.
Θα αναφερθώ σε δύο μυθιστορήματα της Ιωάννας Καρυστιάνη που τέμνουν τη σχέση μητέρας-γιου.
Στον Άγιο της μοναξιάς[1] ο ευαίσθητος Σίμος, με τον ταραγμένο ψυχισμό, οδηγείται σταδιακά από τη μητέρα του, την Κλαίρη, με την οποία η σχέση ταλαντεύεται ανάμεσα στη μεγάλη αγάπη και στο μίσος, σχεδόν οιδιπόδεια, στον φόνο: μητροκτόνος, τη σκοτώνει με ένα σπασμένο μπουκάλι. Η επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά της μητέρας κόντρα στον έρωτά του για τη Στέλλα Σαλαγιά οξύνει τη συμπεριφορά του ήδη ιδιαιτέρου χαρακτηριολογικά Σίμου και οπλίζει το χέρι του εναντίον της. Η λογική του θραύεται ταυτόχρονα, σαν το σπασμένο μπουκάλι του φόνου. Ο Σίμος βυθίζεται στον κόσμο πέρα από τη λογική, με τα φαντάσματα και τους εφιάλτες του, με μικρά διαλείμματα αγάπης. Η μητέρα εδώ είναι, σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνη για τη συμπεριφορά του γιού της. Τραγική αλλά και κυνική.
Στο μυθιστόρημα Τα Σακιά[2] η μητέρα, η Βιβή Χολέβα, τραγική ηρωίδα, παραδίδει τον γιο της, τον Λίνο, στην αστυνομία, όταν σιγουρεύεται ότι έχει βιάσει δυο κοπέλες και για την τρίτη υπήρξε βιαστής και δολοφόνος. Και στη συνέχεια προσπαθεί να χτίσει μια σχέση από την αρχή μαζί του, μέσα από τις επισκέψεις της στη φυλακή και μέσα από μια έξοδο. Τα πραγματικά θύματα (οι κοπέλες) εδώ δεν προέρχονται μέσα από την οικογένεια. Ωστόσο, ο φόνος σκιάζει τους οικογενειακούς δεσμούς, τους εξαρθρώνει – θύτης ο γιος αλλά και η μητέρα που τον καταδίδει, άρα συγχρόνως ο Λίνος θύτης και «θύμα». Για να ξεκινήσει η αντίστροφη, επώδυνη πορεία μάνας και γιου, προς την κατανόηση.
Ο φόνος ως ενδοοικογενειακή υπόθεση[3], λοιπόν, στον Φταίχτη και στα δύο μυθιστορήματα της Ιωάννας Καρυστιάνη, με διαφορετικές εκδοχές σε κάθε περίπτωση. Με τις ενδοοικογενειακές σχέσεις ως πυρήνα, να απορροφούν και να μεταβολίζουν τις κοινωνικές επιρροές, διαμορφώνοντας ανάλογα τους χαρακτήρες των ηρώων.
Θα ήθελα να επισημάνω ένα ακόμη βιβλίο στο οποίο εντοπίζω κάποια σχέση με τον Φταίχτη. Είναι το Ένα άλλο Μπρούκλιν[4], της Τζάκλιν Γούντσον.
Διαδραματίζεται τη δεκαετία του 1970 στο Μπρούκλιν, στη συνοικία Μπούσγουικ. Η Αμερική μετά το Βιετνάμ, με τον πόλεμο στη Νιγηρία, τη δημιουργία της Μπιάφρα και τον απόηχό της. Με τους ηρωινομανείς πρώην στρατιώτες του Βιετνάμ, με συμμορίες που συμπλέκονται, με ρατσιστικές συμπεριφορές, με πόρνες, με φτώχεια και εξαθλίωση.
Κέντρο μια παρέα τεσσάρων μαύρων έφηβων κοριτσιών, μία από τις οποίες είναι η αφηγήτρια. Η δυνατή σχέση τους που μοιάζει αλώβητη από τον χρόνο, τα συναισθήματά τους, όσα αντιλαμβάνονται από την καθημερινότητά τους και όσα προσπερνούν με την ορμή της ηλικίας τους. Και οι απώλειες. Ο θάνατος. Οι μητέρες που αναζητούν, οι πατέρες με τον δικό τους ρόλο. Ο έρωτας.
Στο μυθιστόρημα της Γούντσον, εκτός από τη λαμπερή εφηβεία, κέντρα είναι η εποχή και η οικογένεια, που σφραγίζουν τη ζωή των κοριτσιών. Όπως σφραγίζουν οι ίδιοι παράγοντες τη ζωή των ηρώων στον Φταίχτη. Και μαζί με την ανάλογη χρονολογική περίοδο,σε διαφορετικές χώρες, δείχνουν πόσο ο περίγυρος επηρεάζει τις σχέσεις και την εξέλιξη των νέων παιδιών, και στα δύο βιβλία.
«Ο φταίχτης» είναι μια μελέτη εποχής και χαρακτήρων. Η εποχή ανιχνεύεται από κοινωνική και ψυχολογική σκοπιά. Με τις συνιστώσες να αποδίδονται από διαφορετικές φωνές, των προσώπων, συχνά με πολλαπλή διαφορετική οπτική πάνω στο ίδιο θέμα/γεγονός. Έτσι, ο φταίχτης επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Ο συγκεκριμένος φταίχτης αποτελεί τη συνισταμένη μόνον ως δράστης. Το πρόσωπο το πραγματικό του φταίχτη παραμένει πολυπρισματικό.
[1] Ιωάννα Καρυστιάνη, Άγιος της μοναξιάς, Καστανιώτης 2003
[2] Ιωάννα Καρυστιάνη, Σακιά, Καστανιώτης 2010
[3] Η φράση προέρχεται από το κριτικό σημείωμα «Ο φόνος ως ενδοοικογενειακή υπόθεση στο έργο της Ιωάννας Καρυστιάνη», από όπου και οι σχετικές πληροφορίες για τα δύο μυθιστορήματά της (περ. Εμβόλιμον, τεύχος 63-64, χειμώνας-άνοιξη 2012 και Νήματα της γραφής, εκδ. Ρώμη, 2019)
[4] Ένα άλλο Μπρούκλιν, Τζάκλιν Γούντσον, μετάφρ. Άννα Μαραγκάκη, εκδ. Πόλις, 2019