Ας ξεκινήσουμε παραδεχόμενοι το εξής: ο Ζαχαρίας Στουφής έχει όλες τις αρετές ενός storyteller.Ξέρει πώς να αφηγηθεί καλά μία ιστορία, με αρχή, μέση και τέλος, χωρίς μεταμοντέρνα παιχνίδια με τη φόρμα ή τις λέξεις. Απλά λέει μία καλή ιστορία, και τη λέει καλά. Στην ανάλυση του μυθιστορήματός του η θεούσα, που ακολουθεί, θα επιχειρήσω να αναδείξω κάποιες από τις αρετές του, μεταχειριζόμενη τις έννοιες attention/intention της αφηγηματικότητας.
Attention (προσοχή)
Ο συγγραφέας κερδίζει την προσοχή εξ αρχής, υιοθετώντας την πρωτοπρόσωπη αφήγηση του παντογνώστη αφηγητή, ο οποίος μάλιστα έχει ένα επιπλέον πλεονέκτημα. Ισχυρίζεται πως “δεν γράφω ποτέ μυθοπλασία, τα γραπτά μου είναι πραγματικά γεγονότα που είτε έχουν συμβεί σε εμένα, είτε είναι ιστορίες άλλων ανθρώπων που τις έχω ακούσει” (9).Αρκετές σκοτεινές, γοτθικές ιστορίες ξεκινούν με μία παρόμοια δήλωση που βοηθάει στο να άρουν τη δυσπιστία του αναγνώστη και να τον εμπλέξουν στην παρακολούθηση της ιστορίας που ακολουθεί. Αυτή η πρώτη δήλωση του αφηγητή της ιστορίας θα πιστωθεί με το αίσθημα του τρόμου εκ των υστέρων, όταν διαβάσει ο αναγνώστης τα “πραγματικά γεγονότα” που ακολούθησαν, τα οποία φέρουν το τελικό μυθιστόρημα κοντά στο ψυχολογικό δράμα. Με στοιχεία τρόμου, μυστηρίου, αγωνίας, χιούμορ και ειρωνείας. Τραγικής ειρωνείας, επίσης.
Intention (πρόθεση)
Το ποιος είναι αυτός που αφηγείται την ιστορία περνάει σε δεύτερη μοίρα. Γιατί τα τετράδια που αυτός ανακάλυψε τυχαία “χαζεύοντας πάγκους με παλιά αντικείμενα και βιβλία κοντά στο Θησείο” (9) φέρουν στο προσκήνιο τους δύο έτερους αφηγητές της ιστορίας – τον Μάρκο και τη Δήμητρα, που μέσα από τις σημειώσεις τους μιλάνε και αυτοί σε πρώτο πρόσωπο, πριν υποβληθούν στην πανοπτική ματιά του αφηγητή που βρήκε τα τετράδιά τους και γράψει την ιστορία τους.Με τον εγκιβωτισμό πολλών φωνών μέσα στο βιβλίο του, ο Στουφής επιχειρεί την πρώτη θεοκτονία – την καταστροφή των προθέσεων ενός και μόνο συγγραφέα – πριν το δημιούργημά του, ο κόσμος που έπλασε, η θεούσα, σκοτώσει με τον τρόπο της τον παντοκράτορα πατέρα-δημιουργό-θεό επίσης.
Attention
Οι σημειώσεις του Μάρκου, όπως παρατίθενται αυτούσιες από τον αφηγητή της ιστορίας, είναι μικρές φιλοσοφικές πραγματείες. Δεν είναι αυτές που προχωρούν την ιστορία μπροστά, αλλά αυτές που δίνουν το ιδεολογικό κάδρο της ιστορίας – άλλωστε το αυτό ισχυρίζεται και ο αφηγητής της ιστορίας: “φαινομενικά το κείμενά του δεν έχουν σχέση με την υπόθεση” (49).Αυτόνομα ιδωμένες, οι σημειώσεις του μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως δοκίμια για: α) τον Κόσμο, και τη διατήρηση της έννοιας του κόσμου, β) τη βλακεία των αντιθέτων, γ) την ψυχή, δ) τη μακαριότητα.Από τη στιγμή που εισάγεται η σημείωση του τετραδίου της Δήμητρας, με το πρώτο δικό της κείμενο για την “ψεμαλήθεια”, από εκείνο το σημείο και μετά οι σημειώσεις αλλάζουν, κυριαρχούν μόνο οι σημειώσεις της Δήμητρας, που γίνονται μέρος της πλοκής, που εξελίσσουν, επιταχύνουν, τρέχουν την ιστορία. Δεν εμφανίζονται ξανά σημειώσεις του Μάρκου, και αυτό, αν δεν έγινε συνειδητά από τον συγγραφέα, δίνει το προβάδισμα τελικά στην ίδια την ιστορία, και μάλιστα την ειπωμένη από γυναίκα ιστορία. Όχι από τον Μάρκο, όχι από τον αφηγητή. Οι δύο τελευταίοι χάνουν το προβάδισμα οριστικά – και το χάνουν και σε επίπεδο γεγονότων, όπως δηλώνεται για τον Μάρκο (69).Ωραία πρώτη ανατροπή, άλλη μία θεοκτονία από πλευράς του Στουφή.
Intention
Δεν πρόκειται να πω κουβέντα για το ποια είναι η ιστορία της Δήμητρας, όπως φαίνεται από τις σημειώσεις της, που κυριαρχεί τελικά στο βιβλίο. Δεν θα αφήσω να διαφανεί ούτε μέρος της α-πίστευτης πλοκής που στήνει ο τελικός ενορχηστρωτής όλων, ο Στουφής. Όμως οφείλω να σας προειδοποιήσω για δύο τινά: α) αυτό είναι ένα πραγματικά άβολο και “ενοχλητικό” βιβλίο. Σε κανένα σημείο δεν θα διευκολύνει την επαφή σας με την πραγματικότητα, ωραιοποιώντας την τελευταία. Και αυτό το θεωρώ σπουδαίο, αφού η τέχνη δεν θα ήταν τέχνη αν δε μας ξεβόλευε από τις ευκολίες μας και δε μας έβαζε να σκεφτούμε ανάποδα, αν-ώμαλα, αν-ήθικα, απρεπώς και απροσδόκητα. Το ίδιο και η τέχνη του λόγου. Ο Στουφής, τόσο σε επίπεδο γλώσσας όσο και σε επίπεδο εικόνων, γίνεται προκλητικός και η ελευθερία λόγου και εικόνων που διαθέτει στήνουν ένα μυθιστορηματικό σύμπαν στο οποίο “Χωρίς Θεό όλα επιτρέπονται” (18) – ένα σύμπαν σαν το δικό μας β) αυτό είναι ένα βιβλίο “παρακμιολογίας” (122).Αν δεν έχετε γεννηθεί στην αττική γη ή δεν έχετε μεγαλώσει με τις αρχές της τραγωδίας στο αίμα σας, θα δυσκολευτείτε να το παρακολουθήσετε. Η θεούσα είναι τραγικός ήρωας, δεν γνωρίζει όλη την πραγματικότητα που την περιβάλλει, εγκιβωτισμένη όπως είναι σε αυτή από τις αληθινές και μυθοπλαστικές συμβάσεις, και εκπληρώνει αναγκαστικά τον ορισμό της τραγωδίας, που θέλει τον ήρωα να “πέφτει” και την τάξη να διαλύεται. Όλα οδηγούν στην απόλυτη καταστροφή, στην επέλαση του χάους, του ωραιότατου, οριστικού χάους.
Χάος. Το μυθιστόρημα θυμίζει πίνακα του Ιερώνυμου Μπος. Όλα τα ανομολόγητα ένστικτα σε μία εικόνα, φόβοι και επιθυμίες, έλεος και τρόμος. Πολλές οι “άσχημες” εικόνες στη θεούσα του Στουφή. Δεν είναι πάντα όμορφα τα αναπαριστώμενα στον Μπος, μάλλον το αντίθετο, αλλά πώς γίνεται και το τελικό έργο είναι πάντα ωραίο; Ήμουν μαθήτρια ακόμη, όταν μία καθηγήτρια στο σχολείο μάς έφερε σε εικόνες την Γκουέρνικα του Πικάσο, για να τη δούμε. “Δεν είναι όμορφο, από την άποψη πως δε δείχνει κάτι εύσχημο και εύμορφο” μας είπε, “αλλά είναι πολύ ωραίο. Καταλαβαίνετε τώρα τη διαφορά των δύο; Καταλαβαίνετε τι κάνει η τέχνη;”
Το μυθιστόρημα διαβάζεται πολύ εύκολα. Κυκλοφορεί σε μία πολύ όμορφη- και ωραία ταυτόχρονα – έκδοση (ΑΩ), χάρη επίσης και στο σκοτεινό και θελκτικό έργο του εξωφύλλου του (Μαργαρίτα Βασιλάκου).