Κώστας Κουτρουμπάκης – Η κοινωνική πραγματικότητα και το αποτύπωμά της στον σύγχρονο λογοτέχνη

Γιατί να μην ειπωθεί εξαρχής και ορθά κοφτά; Ούτε Μόγλης είναι ο σύγχρονος λογοτέχνης ούτε κάτοικος άλλου… πλανήτη για να μείνει ανεπηρέαστος απ’ την κοινωνική πραγματικότητα. Το πράγμα είναι απλό: όσοι λογοτέχνες πιστεύουν ή ισχυρίζονται ότι ζουν σε λογοτεχνική γυάλα είτε διάγουν εν πλήρει αγνοία είτε ψεύδονται. Το ζητούμενο για τον κάθε γραφιά είναι βέβαια να μην καθίσταται υποχείριος ή –ακόμη χειρότερα– δέσμιος της κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά να έχει ελευθερία πνεύματος και έκφρασης, προκειμένου να διατηρεί αλώβητη τη συγγραφική του κρίση.
Δεν είναι εύκολο στοίχημα αυτό στις μέρες μας. Οι κοινωνίες μας είναι δυστοπικές, ίσως περισσότερο δυστοπικές από ποτέ. Όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, περιστολή των δικαιωμάτων και των ελευθεριών, απομόρφωση, πόλεμοι και μια δυναστική τεχνοκρατία είναι μερικές μόνο από τις συνιστώσες του σκηνικού. Ζούμε ζωές που δεν θέλουμε κι ίσως αυτός να είναι ο λόγος για την τόσο μεγάλη λογοτεχνική παραγωγή των τελευταίων χρόνων –η δημιουργία είναι ισχυρή, ισχυρότατη απαντοχή απέναντι στη βαρβαρότητα. Το βιώσαμε αυτό στη διάρκεια του παρατεταμένου εγκλεισμού μας στην πανδημία του κορονοϊού. Το social distancing –αυτή κι αν ήταν μια κοινωνική πραγματικότητα (η κατ’ ουσίαν αναστολή της κοινωνικής ζωής), η οποία μας επηρέασε!
Μας επηρέασε, δεν είναι βέβαιο όμως αν μας ενέπνευσε ουσιαστικά. Μολονότι και ο «ομιλών» συμμετείχε σε κάποια «ημερολόγια καραντίνας», που στήθηκαν τότε, είναι αβέβαιο το κατά πόσο είναι «ενδεδειγμένο» να γράφει κανείς για τα γεγονότα όσο «τρέχουν», καθώς αυτό ενδεχομένως του στερεί την επιβεβλημένη απόσταση και την ψύχραιμη ματιά, πρόκειται επομένως για μια συνθήκη «παραμορφωμένης» έμπνευσης, αν ευσταθεί ο όρος.
Μια άλλη σχετιζόμενη παρατήρηση είναι ότι η κοινωνική πραγματικότητα είναι τόσο πολυσύνθετη και πολυπρισματική, που είναι αδύνατον να εμπνεύσει τον συγγραφέα στην ολότητά της. Κομμάτια και μόνο από το χαοτικό αυτό παζλ είναι που θα κρατήσει ο λογοτέχνης, για να αναπαραστήσει –μέσα από τον δικό του παραμορφωτικό φακό– τη γενική εικόνα. Η χρονική απόσταση από τα τεκταινόμενα, η θέση του στην κοινωνική ιεραρχία, η πολιτική του τοποθέτηση, η γενικότερη οπτική του απέναντι στα πράγματα, η ηλικία του, η οικογένεια και ο μικρόκοσμός του είναι σίγουρα ορισμένοι παράγοντες που θα επηρεάσουν την τελική επιλογή των ψηφίδων. Αυτό ισχύει όταν πηγή έμπνευσης είναι όχι μόνο το παρόν του συγγραφέα αλλά και το παρελθόν, τόσο το δικό του όσο και το πιο μακρινό, αυτό που δεν έχει ζήσει. Η θέαση του παρελθόντος και η αναπαράστασή του από τον γραφιά δεν μπορεί παρά να γίνει μέσα από το δικό του παρόν, από την κοινωνική πραγματικότητα που σμιλεύει διαρκώς το δικό του εγώ. Και εκεί ακριβώς είναι που παράγεται η λογοτεχνία, γιατί λογοτεχνία σημαίνει υποκειμενισμός. Ας ειπωθεί λοιπόν κι αυτό ορθά κοφτά: είναι γελοίες και πολύ περισσότερο επικίνδυνες οι προσπάθειες κάθε «αντικειμενικής» συγγραφής. Και μιλώ για τον δημοσιογραφικό, τον ιστορικό, ακόμη και τον επιστημονικό, πόσο μάλλον τον λογοτεχνικό λόγο.
Αυτό βέβαια με κανέναν τρόπο δε σημαίνει ότι ο λογοτέχνης οφείλει να υπηρετεί οποιασδήποτε μορφής σκοπιμότητες. Δεν αναφέρομαι εδώ μόνο σε κομματικές ή συναφούς τύπου δεσμεύσεις, ζητήματα για τα οποία πολύς λόγος έχει γίνει στο παρελθόν και έχει, νομίζω, κατακτηθεί ένας κοινός τόπος. Αυτό που κυρίως θέλω να θίξω είναι το ευπώλητο των βιβλίων και η επιβράβευση στις διάφορες εκφάνσεις της.
Μέρος της κοινωνικής πραγματικότητας του λογοτέχνη –και μάλιστα πολύ σημαντικό– είναι και οι εκδοτικοί οίκοι και έχουμε κατά καιρούς γίνει κοινωνοί ιστοριών, που σχετίζονται με τις πιέσεις που ασκούν για «στρογγύλεμα» της γραφής, απαλοιφή «επίμαχων» σημείων ή και κατεύθυνση της θεματολογίας, προκειμένου το κείμενο να αποκτήσει ευρύτερο ορίζοντα υποδοχής, για να το θέσω «κομψά». Αυτές οι επεμβάσεις δεν κουτσουρεύουν μόνο αλλά στην πραγματικότητα στραγγαλίζουν κάθε συγγραφική δοκιμή.
Υπάρχουν όμως και χειρότερα να αυτολογοκρίνεται δηλαδή ο δημιουργός, προκειμένου το έργο του να τύχει αναγνώρισης και αποδοχής. Δημοφιλία uber alles, ιδού το μήνυμα των καιρών. Κάπως έτσι η συγγραφική πράξη παύει να είναι συν-γραφική και υποβιβάζεται σε πεδίο όπου κάποιοι ονειρεύονται να αναδείξουν το διάχυτο πρότυπο του μεγαλείου τους ή –για να το πω όπως το σκέφτομαι– τη διαταραχή της προσωπικότητάς τους. Τα σόσιαλ μίντια, η αρένα της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, μπορεί να μην ευθύνονται πρωτογενώς για το πρόβλημα, αλλά σίγουρα το μεγεθύνουν.
Αν κάτι τελικά οφείλει ο λογοτέχνης στο αναγνωστικό του κοινό αλλά και στην κοινωνική πραγματικότητα που τον διαπλάθει και τον εμπνέει είναι η εργώδης αναζήτηση και η κατάθεση της δικής του αλήθειας, του δικού του Αγαθού, κατά τα πρότυπα της αλληγορίας του πλατωνικού σπηλαίου.