Τον Οκτώβριο του 1999 στη γενική διάσκεψη της Unesco στο Παρίσι, η 21η Μαρτίου ανακηρύχθηκε Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης. Η ιδέα ήταν του ποιητή Μιχαήλ Μήτρα και η επίσημη πρόταση έγινε από τον Βασίλη Βασιλικό. Το σκεπτικό της απόφασης ανέφερε: «Η Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης θα ενισχύσει την εικόνα της Ποίησης στα ΜΜΕ, ούτως ώστε η Ποίηση να μην θεωρείται πλέον άχρηστη τέχνη, αλλά μια τέχνη που βοηθά την κοινωνία να βρει και να ισχυροποιήσει την ταυτότητά της”.
Τότε ακόμα, δεν είχε φανεί η επέκταση της επιρροής του διαδικτύου, η ταχύτατη εξάπλωση της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Και το ουσιώδες ερώτημα παραμένει: Ενισχύθηκε η εικόνα της Ποίησης στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης;
Έρευνα αναγνωσιμότητας (πηγή: ΟΣΔΕΛ, 2019) δείχνει ότι μόλις το 44% των Ελλήνων (52%γυναίκες, 35% άνδρες) έχει διαβάσει τουλάχιστον ένα βιβλίο τον χρόνο. Από το 44%, μόλις το 4% διαβάζει Ποίηση, παρότι καταλαμβάνει το 33,3% της ετήσιας λογοτεχνικής βιβλιοπαραγωγής με 270 ποιητικά βιβλία τον χρόνο. Θα είχε ενδιαφέρον μια έρευνα για το πόσοι διαβάζουν Ποίηση στο διαδίκτυο.
Ο δείκτης κοινωνικής ευημερίας λέει ότι όσο περισσότερο διαβάζει κανείς, τόσο πιο ευτυχισμένος νιώθει. Και ο δείκτης κοινωνικής ενσωμάτωσης, ότι όσο περισσότερο διαβάζει κανείς, τόσο πιο κοινωνικά ενταγμένος νιώθει.
Μια συνοπτική καταγραφή της σημερινής εικόνας, πριν περάσουμε στα του διαδικτύου:
Εφημερίδες: Παλαιότερα, μετά την παρουσίαση ή κριτική ενός βιβλίου, αυξάνονταν εμφανώς οι πωλήσεις του. Σήμερα, η επιρροή των εφημερίδων στις αναγνωστικές προτιμήσεις είναι ελάχιστη έως μηδενική.
Περιοδικά: Οι κυκλοφορίες των λογοτεχνικών περιοδικών φθίνουν, οι κυκλοφορίες τους είναι πολύ μικρές, το αναγνωστικό κοινό περιορισμένο.
Τηλεόραση: Μόνον στην ΕΡΤ υπάρχουν εκπομπές τέχνης, πολιτισμού, βιβλίου. Βεβαίως, εδώ χωράει αρκετή κριτική για το περιεχόμενο, τα πρόσωπα, την αισθητική, αλλά τουλάχιστον υπάρχουν εκπομπές πολιτισμού. Στα ιδιωτικά ραδιοτηλεοπτικά δίκτυα η έννοια της τέχνης, της Ποίησης και της λογοτεχνίας είναι παντελώς άγνωστη. Τα κατακλύζουν τηλεοπτικά σκουπίδια.
Είναι υποχρέωση της πολιτείας να υποχρεώσει τα ιδιωτικά ραδιοτηλεοπτικά δίκτυα να μεταδίδουν πολιτιστικές ειδήσεις και εκπομπές. Είναι λανθασμένη η άποψη ότι δεν πληρώνουν οι τηλεθεατές τα ιδιωτικά κανάλια όπως την ΕΡΤ, άρα δεν μπορούν να ελεγχθούν ποιοτικά, διότι: Οι συχνότητες από τις οποίες εκπέμπουν είναι εθνική περιουσία, περιουσία μας, που την εκμεταλλεύονται ιδιώτες. Εμμέσως πληρώνουμε όλοι τα ιδιωτικά κανάλια με την αγορά κάθε διαφημιζόμενου προϊόντος αφού στην τιμή του εμπεριέχεται ως συντελεστής κόστους η διαφημιστική του δαπάνη.
Ραδιόφωνο: Ραδιοφωνικές εκπομπές πολιτισμού υπάρχουν μόνον στην ΕΡΤ. Οι ιδιωτικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί απέχουν μακράν από κάθε δράση Ποίησης, πολιτισμού.
Διαδίκτυο
Ιστοσελίδες: Οι ιστοσελίδες ποιητών, πεζογράφων, συγγραφέων, αυξάνονται σταδιακά και αποτελούν πολύτιμο αρχείο της δουλειάς των ανθρώπων των γραμμάτων. Εκεί, ο αναγνώστης θα βρει πλήρη βιογραφικά, βιβλιογραφία, κριτικές, φωτογραφίες, βίντεο. Η επισκεψιμότητα αυτών των σελίδων, σημαντική. Οι επώνυμες ιστοσελίδες συνήθως έχουν εγκυρότητα, σε αντίθεση με ανώνυμες αναρτήσεις που συχνά παραπληροφορούν.
Ηλεκτρονικά περιοδικά λογοτεχνίας: Αφθονούν, με πλούσια ύλη, παρουσιάσεις, κριτικές, αφιερώματα, συνεντεύξεις. Αποτελούν βήμα για την ανάδειξη νέων ποιητών. Σε ελάχιστες ευτυχώς περιπτώσεις παρατηρούνται αποκλεισμοί αξιόλογων ποιητών. Εκτενέστατη είναι η παρουσίαση νέων εκδόσεων. Η εγκυρότητα διασφαλίζεται από τα ενυπόγραφα κείμενα, των οποίων την ευθύνη έχει ο υπογράφων.
Κοινωνικά μέσα δικτύωσης: Με προεξάρχον το Facebook, παρατηρείται ένας καταιγισμός καταχωρίσεων, ποιημάτων, απόψεων, κριτικών αξιόπιστων και μη. Η ταχύτητα και το εύρος των αναρτήσεων είναι τεράστια, σε ένα εν πολλοίς χαώδες περιβάλλον. Αμφιβάλλω πολύ αν η πρόσληψη είναι ουσιώδης με ποιοτικά χαρακτηριστικά.
Θετικά και αρνητικά του διαδικτυακού τοπίου:
Θετικά
Οι δυνατότητες του διαδικτύου στη διάδοση του ποιητικού έργου είναι εξαιρετικές. Ταχύτατη πρόσβαση σε ποιήματα, βιογραφικά, κριτικές, αφιερώματα, αναλύσεις, γόνιμες αντιπαραθέσεις. Για τον εραστή της Ποίησης υπάρχει άφθονο υλικό, μπορεί να διατρέξει έργα, εποχές, ποιητές και να χαρεί ποιήματα και απαγγελίες ποιητών, δωρεάν με μικρό κόπο. Μπορεί να αντιγράψει επιλεγμένα ποιήματα, να ακούσει τη φωνή, να δει την εικόνα του αγαπημένου του ποιητή. Οι μελετητές του έργου ενός ποιητή έχουν άνετη, ταχύτατη πρόσβαση στο υλικό που θέλουν να ερευνήσουν και σε πλήθος βιβλιογραφικών στοιχείων.
Ποιητές
Υπάρχει η δυνατότητα διάχυσης του ποιητικού έργου, δυνητικά, σε χιλιάδες χρήστες του διαδικτύου. Η Ποίηση μπαίνει στην καθημερινότητα των χρηστών, ποιητές γίνονται ευρύτερα γνωστοί και αποτελούν είδηση στο διαδίκτυο, όταν τα κλασικά ΜΜΕ τους αγνοούν. Ο ποιητής μπορεί να δημοσιοποιήσει, κριτικές για το έργο του, την έκδοση των βιβλίων του, τις απόψεις του για την ποιητική τέχνη, εκδηλώσεις τις οποίες οργανώνει ή συμμετέχει. Μπορεί να δει κριτικές αναγνωστών του και να “συνομιλήσει” με τους αναγνώστες του. Πράγματα αδιανόητα πριν μια δεκαετία.
Ένα βίντεο με ερωτικά ποιήματα στο διαδίκτυο έχει ξεπεράσει τις 250.000 επισκέψεις. Αν ήταν βιβλίο θα πουλούσε ελάχιστα αντίτυπα.
Αρνητικά
Η ταχύτητα με την οποία περιδιαβαίνει κάποιος τις περί τα ποιητικά αναρτήσεις, αναστέλλει την εμβάθυνση, την κατανόηση. Η πρόσληψη είναι φευγαλέα. Δεν προλαβαίνει ο εγκέφαλος να αφομοιώσει, να επεξεργαστεί το ποίημα. Η πανσπερμία, ο καταιγισμός των αναρτήσεων, επηρεάζει αρνητικά τον δέκτη, ο οποίος αδυνατεί να συγκεντρωθεί -όπως όταν διαβάζει ένα βιβλίο- η αισθητική του υποβαθμίζεται, η μνήμη αδυνατεί να καταγράψει τα σημαίνοντα.
Εκτός διαδικτύου η Ποίηση μπορεί να επικοινωνηθεί στα μέλη μιας ομάδας, μιας οικογένειας, σε φίλους, με συζητήσεις, σχόλια, κριτική. Πόσο εφικτά είναι αυτά, όταν λείπει το συνεκτικό στοιχείο της προσωπικής επικοινωνίας των ανθρώπων; Το διαδίκτυο απομονώνει κοινωνικά, δίνει αυταπάτη κοινωνικοποίησης.
Η ταπεινότητα -στοιχείο θεμελιώδες για την αυτεπίγνωση και για την ποιητική δημιουργία- έχει τρωθεί σημαντικά, αφού η άμεση προβολή μέσω διαδικτύου αποτελεί σειρήνα αποπροσανατολισμού. Η ελλειμματική ταπεινότητα υπονομεύει ακόμα και γνήσιες ποιητικές φωνές.
Πλήθος οι αναρτήσεις που διατρέχουμε με “ποιήματα”, με τρόπο αποσπασματικό, ελλειπή, δίχως να προλάβει ο μη ειδικός αναγνώστης να αξιολογήσει αν η ανάρτηση έχει σχέση με ερασιτεχνισμούς φερομένων ποιητών. Ένας άνθρωπος που αγνοεί τι συνιστά πραγματική Ποίηση, που δεν διαθέτει τα κριτήρια επιλογής, αξιολόγησης, χάνεται σε μια θάλασσα αναρτήσεων στιχοπλόκων, φερομένων σαν ποιημάτων. Έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με αυτά τα κατασκευάσματα και δικαιολογημένα απωθείται, σε βάρος της γνήσιας Ποίησης. Όσοι καταχωρίζουν τις ποιητικές τους απόπειρες, ζουν σε μια πλασματική πραγματικότητα, θεωρώντας ότι τα πολλά like τους καταγράφουν ως ποιητές και επικυρώνουν την ποιητική τους ικανότητα. Σέβομαι την ανάγκη των ανθρώπων να εκφραστούν ποιητικά, όλοι έχουν κάποιους στίχους τους στο συρτάρι, αλλά αυτό δεν τους καθιστά ποιητές ή τους στίχους τους ποίημα. Από την άλλη -πράγμα διόλου ευκαταφρόνητο- καταγράφονται, η ανάγκη να εκφραστούν ποιητικά και οι βαθιές ρίζες της Ποίησης, έστω της στιχουργικής, στην ψυχή των ανθρώπων.
Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στις περισσότερες περιπτώσεις, αναδεικνύεται η δίψα για το φαίνεσθαι και όχι για την ουσία. Η εικόνα υπερέχει του λόγου σε μεγάλο βαθμό. Η εύκολη πλέον αυτοκατασκευή του ειδώλου μας, οδηγεί σε παρανοήσεις ως προς εαυτόν και ως προς τους άλλους. Η επιβεβαίωση της ύπαρξης μέσα από τα περίφημα like, γεμίζει αυταρέσκεια κι ας αναρτούμε ανοησίες. Όπως μεγαλουργεί δυστυχώς η παραλογοτεχνία στον εκδοτικό χώρο, η παρα-ποίηση στο διαδίκτυο έχει πεδίο δόξης λαμπρό.
Όμως, ενισχύθηκε η εικόνα της Ποίησης στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης; Δεν γνωρίζω πώς θα μπορούσε κάτι τέτοιο να μετρηθεί. Βέβαιο είναι ότι η εικόνα της Ποίησης έχει διαχυθεί ευρύτατα στο διαδίκτυο. Όμως, με ποια ποιοτικά χαρακτηριστικά;
Γενική εικόνα
Οι δημιουργοί (εικαστικοί, μουσικοί, συγγραφείς, ποιητές), διαχέουν το έργο τους δίχως αμοιβή στο διαδίκτυο με την ελπίδα να το μοιραστούν με ένα απρόσωπο κοινό. Η συλλογική συγκίνηση, η μαγική ατμόσφαιρα σε χώρους πολιτισμού, σταδιακά εκλείπει. Τα like μετρούν ως δείγμα αποδοχής ενός έργου. Ποιο είναι το νέο μοντέλο ανθρώπου; Πόσο θα βαθύνει η ηλεκτρονική μας χειραγώγηση, σε ποιους κόσμους μάς οδηγεί;
Τα πολιτισμικά προϊόντα εγκαταλείπουν τα εθνικά τους χαρακτηριστικά. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να συνθέσει μουσική, να ζωγραφίσει, ακόμα και να γράψει ένα ποίημα. Όπως μπορεί να σχεδιάσει… τον αποτελεσματικότερο πόλεμο. Ραγδαίες οι αλλαγές με υπερσυγκέντρωση εξουσιών διεθνώς.
Κάθε επίτευγμα της τεχνολογίας οδηγεί στη σταδιακή απομόνωση των ανθρώπων. Πληρώνουμε ηλεκτρονικά τους λογαριασμούς, αγοράζουμε και πουλάμε από το σπίτι, εργαζόμαστε στο σπίτι. Επικοινωνούμε(;) επίσης ηλεκτρονικά. Οι άνθρωποι βρίσκουν ερωτικούς συντρόφους μέσα από το διαδίκτυο, η κάλυψη των αναγκών περνά μέσα από έναν υπολογιστή. Μιλάμε φυσικά όλο και λιγότερο, με όλο και λιγότερους ανθρώπους. Θα ψηφίζουμε, θα περιθαλπόμαστε με την τηλεϊατρική. Η τεχνολογία ήδη μας αποξένωσε δραματικά.
Είμαι πολύ περίεργος να δω την μετατόπιση της έννοιας του ανθρωπισμού μέσα από τη νέα διαμόρφωση του κόσμου. Διότι, όπως πληροφορούμαι από τους ειδικούς, η συναισθηματική νοημοσύνη στους επερχόμενους πνέει τα λοίσθια και η απομόνωση καλά κρατεί.
Οι αγώνες της ανθρωπότητας για έναν καλύτερο, δικαιότερο κόσμο τι μορφή θα πάρει; Πάντα έρχεται μία κρίσιμη ιστορικά και προσωπικά στιγμή, που το αίτημα για αξιοπρέπεια και δικαιοσύνη γίνεται κυρίαρχο. Η συμβολή της Ποίησης σε αυτά τα αιτούμενα, σημαντική. Πώς θα είναι η ανθρωπότητα παραδομένη στην ηλεκτρονική της χειραγώγηση, στους ισχυρούς που κατέχουν την υψηλή τεχνολογία; Η τεχνητή νοημοσύνη, ευλογία ή κατάρα; Ο χρόνος θα δείξει. Κι ως τότε, εμείς θα συνεχίζουμε να γράφουμε…