Είμαστε όλοι μαθητευόμενοι σε μια τέχνη που κανένας ποτέ δεν γίνεται μάστορας.
Ernest Hemingway, 1899-1961
Από την πρώτη στιγμή που ήρθα σε επαφή με το γνωστικό κομμάτι της Δημιουργικής Γραφής, αυτό που με μάγεψε ήταν οι χαρακτήρες. Αυτός είναι και ο λόγος που επέλεξα να ασχοληθώ με έναν χαρακτήρα όπως της Μήδειας, αν και μιλάμε για αρχαίο θέατρο και τύπο και όχι εξατομικευμένο χαρακτήρα, δεν μας εμποδίζει να σκιαγραφήσουμε, να αποτυπώσουμε και να κτίσουμε χαρακτήρες. Έναν χαρακτήρα πολύπλευρο ο οποίος εξελίσσεται μέσα από τη δράση των προσώπων.
Η Μήδεια του Ευριπίδη διδάχτηκε το 431π.Χ.και πήρε το τρίτο βραβείο. Πρόκειται για μια τραγωδία πάθους, σύγκρουσης της λογικής με το άλογο στοιχείο της ύπαρξης. Ο Ευριπίδης στη Μήδεια ανατέμνει τον ανθρώπινο ψυχισμό και αποκωδικοποιεί τις αντιδράσεις των ηρώων, όταν αυτοί φτάνουν σε οριακές καταστάσεις.
Άριστος γνώστης της ανθρώπινης ψυχής και των παθών, που τη συγκλονίζουν. Διασκευάζει το μύθο της Μήδειας, παίρνοντας ως αφορμή από τη λατρεία των «παιδιών της Μήδειας», που υπήρχε στην Κόρινθο. Σαν θέμα δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο για την ελληνική μυθολογία. Η προδομένη γυναίκα που σκοτώνει τα παιδιά της για να εκδικηθεί τον άνδρα της. Αυτό όμως θέλει να δώσει ο Ευριπίδης;
Η δράση της Μήδειας εκτυλίσσεται στην Κόρινθο. Η Μήδεια κόρη του βασιλιά της Κολχίδας Αιήτη, βοήθησε τον Ιάσονα, να πάρει το χρυσόμαλλο δέρας. Αφού τον παντρεύτηκε, καταδιωκόμενοι από τον πατέρα της καταφεύγουν στην Κόρινθο, όπου τους φιλοξενεί ο βασιλιάς Κρέοντας. Ο Κρέοντας μετά από λίγο καιρό δίνει στον Ιάσονα την κόρη του Γλαύκη ως σύζυγο και εξορίζει τη Μήδεια μαζί με τα παιδιά της. Η Μήδεια δυστυχισμένη από την προδοσία και την αχαριστία του Ιάσονα αποφασίζει να πάρει εκδίκηση. Καταστρώνει σχέδιο και σκοτώνει αρχικά τη Γλαύκη, ποτίζοντας με δηλητήριο φορέματα και κοσμήματα, τα οποία στέλνει ως δώρο με τα παιδιά της. Στη συνέχεια σκοτώνει τον Κρέοντα και τέλος τα ίδια της τα παιδιά. Εγκαταλείπει την Κόρινθο με το φτερωτό άρμα του Ήλιου και πηγαίνει στην Αθήνα.
Χαρακτήρας Μήδειας με βάση όσα λέει και πράττει η ίδια
Ο τρόπος με τον οποίο αφηγείται ο Ευριπίδης τη Μήδεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μια ιστορία εκδίκησης. Θα περίμενε κανείς να αλληλοτιμωρηθούν οι αντίπαλοι, ο Ιάσονας και η Μήδεια. Αντίθετα εξοντώνονται τα παιδιά τους και η νέα οικογένεια που ετοίμαζε ο Ιάσονας. Για χάρη του Ιάσονα, η Μήδεια από την αρχή της γνωριμίας τους, διαπράττει εγκλήματα εναντίον αθώων ανθρώπων(στ.167). Τα βασικά στοιχεία που υπάρχουν σε ιστορίες εκδίκησης, είναι η αδικία, η υπερνίκηση εμποδίων, η απάτη, ο φόνος και η χαρά της επιτυχίας. Στη Μήδεια η αδικία έγκειται στον Ιάσονα, που εγκατέλειψε το γάμο του, ο οποίος του χάρισε αρσενικά παιδιά. Την αδικία αυτή, οι διάφοροι ήρωες του έργου την αντιμετωπίζουν από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο καθένας να έχει διαφορετική άποψη για τη Μήδεια. Ο χαρακτήρας της Μήδειας διαγράφεται μέσα από τις κρίσεις των προσώπων που την ήξεραν, αλλά και μέσα από την ίδια τη Μήδεια με τις πράξεις της[1].
Σύμφωνα με τα κοινωνικά πρότυπα της τραγωδίας, αλλά και της «ηρωικής κοινωνίας», η Μήδεια έχει ανταποκριθεί πλήρως στον οικογενειακό ρόλο της, αφού χάρισε στον Ιάσονα αρσενικά παιδιά. Αυτό που δικαιούται είναι ο σεβασμός του συζύγου της. Καθώς δεν απολαμβάνει αυτόν το σεβασμό, η Μήδεια βιώνει ακόμη περισσότερο την αδικία από την πλευρά του Ιάσονα. Επιπλέον θεωρεί τον εαυτό της ηρωικό συνεργάτη του Ιάσονα στις περιπέτειες του. Αυτή είναι, που τον έσωσε και το βοήθησε, όταν βρισκόταν στην Κολχίδα για να πάρει το χρυσόμαλλο δέρας. Δεσμεύτηκαν με όρκους και υποσχέσεις, όπως ταιριάζει σε ξένους, που είναι ίσοι μεταξύ τους(στ.161 μεγάλοις όρκοις).[2]
Η Μήδεια είναι οργισμένη με τον Ιάσονα εξαιτίας της αδυναμίας του να μείνει πιστός στον κώδικα αμοιβαιότητας και καλής πίστης. Πολύ συχνά χρησιμοποιεί ο Ευριπίδης τις λέξεις, τιμή και ατίμωση. Η Μήδεια αναφέρεται επανειλημμένα σ’ αυτές τις έννοιες και εκφράζει την επιθυμία της ότι δεν θέλει να γίνει ο περίγελος στους εχθρούς της. Τον ηρωικό κώδικα χρησιμοποιεί ως βήμα η Μήδεια από την αρχή, για να εκδικηθεί τον Ιάσονα. Για να καταφέρει να τον εκδικηθεί, πρέπει να αντιμετωπίσει διάφορα εμπόδια. Οφείλει πρώτα να αντιμετωπίσει τη διαταραγμένη ψυχολογική κατάσταση στην οποία βρίσκεται η ίδια, αλλά και την απελπισία την οποία νιώθει και εκφράζει με τις κραυγές, οι οποίες ακούγονται μέσα από τα ανάκτορα. Από την αρχή παρουσιάζεται ως μια γυναίκα, ξένη, ανεπιθύμητη στην Κόρινθο, αλλά και στην πατρίδα της, απειλούμενη από εχθρούς, απαρηγόρητη και αυτοκαταστροφική.[3]
Όταν πλέον η Μήδεια καταφέρνει να αποκτήσει τον αυτοέλεγχο που χρειάζεται, αρχίζει μια σειρά πειστικών μονολόγων. Αρχικά κερδίζει αβίαστα θα λέγαμε τη συμπάθεια του χορού, όταν εμφανίζεται μπροστά του(στ.214). Θέλοντας να πάρει με το μέρος της, τις γυναίκες του χορού, εκθέτει γενικά την υποδεέστερη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Αποδεικνύει με αυτόν τον τρόπο ότι τις δένουν συναισθηματικοί και διανοητικοί λόγοι Πολύ έξυπνο από την πλευρά της, να αναφερθεί στο μισογυνισμό των ανδρών, να φανερώσει την αντίθεση ανάμεσα στον άνδρα και στη γυναίκα(στ.248-51,263-6,407-9) και να υποστηρίξει ότι και η γυναίκα όπως ο άνδρας, μέσω της τεκνογονίας, κερδίζει τη θέση της στην κοινωνία, αμφισβητώντας παράλληλα τη δυσκολία της πολεμικής τέχνης των ανδρών(στ.250). Χρησιμοποιεί και η ίδια για τον εαυτό της και άλλοι γι’ αυτήν όρους από τον κόσμο των ανδρών και από τον ανδρικό κώδικα.[4]
Η Μήδεια περιγράφει την τωρινή της κατάσταση μετά την προδοσία του Ιάσονα και ισχυρίζεται ότι είναι μόνη της, χωρίς πατρίδα, δεν έχει συγγενείς και νιώθει ταπεινωμένη. Κάνει λόγο για την προσβολή που υφίσταται από τον σύζυγό της. Έχει περιέλθει στη θέση του ανίσχυρου έναντι των εχθρών της που σαφώς είναι σε θέση ισχύος. Ισχυρίζεται ότι είναι λάφυρο από γη βαρβαρική και δεν έχει ούτε αδελφό. Γνωρίζουμε όμως ότι με τη θέλησή της ακολούθησε τον Ιάσονα, ο δε γάμος τους δεν επισημοποιήθηκε με τον καθιερωμένο τρόπο. Όσο για την πατρίδα της, δεν μπορεί να γυρίσει πίσω και να βρει άσυλο σ’ αυτήν, γιατί πρόδωσε τον πατέρα της και σκότωσε η ίδια τον αδελφό της(στ.255-9).
Στη συνέχεια πρέπει οπωσδήποτε να πείσει τον Κρέοντα, να μην την εξορίσει. Η αντίδρασή της, όταν ο βασιλιάς της ανακοινώνει την απόφασή του, είναι άμεση και ευέλικτη. Δεν την ενοχλεί να ταπεινωθεί μπροστά στον Κρέοντα. Τον ικετεύει και του ζητά με ευγενικά λόγια, να αναβάλλει για λίγες ώρες την εξορία της -μια ικεσία που ξεκινά με τα λόγια και φτάνει και στη σωματική επαφή(στ.324-351)- όσο χρειάζεται για να εκτελέσει το σχέδιό της. Ο Κρέοντας θα υποκύψει, όμως η Μήδεια αυτή τη χάρη θα τη χρησιμοποιήσει έμμεσα εναντίον του.[5]
Ένα δυνατό όπλο της Μήδειας είναι η πανουργία, για την οποία καυχιέται μετά τη συνάντησή της με τον Κρέοντα. Μόλις αυτός φεύγει, έχοντας καταφέρει να του αποσπάσει άλλη μια μέρα, για να βάλλει σε εφαρμογή το σχέδιό της, θριαμβολογεί για τη νίκη της, στην αφέλεια που έδειξε στο πρόσωπό της ο Κρέοντας(στ.368-9). Αρέσκεται στην ιδέα της εκδίκησης και κάνει σχέδια μόνη της. Θέλει όμως να βεβαιωθεί ότι θα είναι ασφαλής και δεν θα κινδυνεύει η ζωή της. Είναι εγωίστρια, θέλει το σχέδιό της να πετύχει, ενδιαφέρεται για τη φήμη της, γιατί δεν ανέχεται την κοροϊδία των εχθρών της. Δεν αρκείται απλά στο γεγονός να σκοτώσει αυτούς που μισεί, θέλει στη συνέχεια, να επιζήσει και να απολαύσει το θρίαμβο της νίκης της. Καθώς απεργάζεται το σχέδιό της, τον τρόπο δηλαδή θανάτωσης των εχθρών της, την απασχολεί το γεγονός ότι αν συλληφθεί, θα πληγεί το γόητρό της. Το θέμα της τιμής της, το έχει αναλάβει η ίδια, είναι αποκλειστικά δική της υπόθεση. Αποφασίζει να χρησιμοποιήσει ως φονικό όπλο τη μαγική τέχνη που γνωρίζει πολύ καλά, λόγω της καταγωγής της από τον θεό Ήλιο(στ.376-409).[6]
Η Μήδεια δίνει μεγάλη σημασία στους όρκους και στις υποσχέσεις, σε αντίθεση με τον Ιάσονα, που πιστεύει ότι οι ανθρώπινοι δεσμοί δεν αποτελούν αυτοσκοπό, αλλά μέσον για την επίτευξη απώτερων στόχων. Θυσίασε την πατρίδα της, την οικογένειά της, για να ακολουθήσει τον Ιάσονα, οι πράξεις του όμως την κάνουν να νιώθει προδομένη. Συνειδητοποιεί τη μοναξιά της(στ.492-515).
Στη συνάντησή της με τον Αιγέα, η Μήδεια είναι νηφάλια και η συμπεριφορά της είναι ελεγχόμενη. Είναι διορατική, σοφή, εύγλωττη, γνώστρια της τέχνης της μαγείας και κατά συνέπεια ουσιών που επιφέρουν το θάνατο. Πείθει πολύ εύκολα τον Αιγέα και τις παρέχει πολιτικό άσυλο, γιατί η Μήδεια με τις γνώσεις της θα τον θεραπεύσει από την ατεκνία. Ο ίδιος βέβαια δεν γνωρίζει το καταχθόνιο σχέδιό της(στ.708-718). Παρ’ όλο που ακούμε συνεχώς από τη Μήδεια να κάνει λόγο για αθέτηση όρκων και υποσχέσεων, από την πλευρά του Ιάσονα, η ίδια πέφτει σε αντίφαση όταν καταπατά όρκους και υποσχέσεις που δίνει στον Κρέοντα και στον Αιγέα. Αναφέρει λοιπόν στον Αιγέα την απιστία του άντρα της και στη συνέχεια προσπαθεί να του αποσπάσει όρκο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι δεν παραθέτουν απλά τους λόγους για να επισφραγίσουν τη συμφωνία με όρκο, αλλά παρουσιάζεται στο κοινό μια τυπική σκηνή ορκωμοσίας(στ. 745-6). Στη συνέχεια του έργου θα αποδειχθεί ότι ο Αιγέας από τη πλευρά του κράτησε τον όρκο που έδωσε, διότι της παρείχε πολιτικό άσυλο. Η Μήδεια όμως τον εξαπάτησε. Το ίδιο συνέβη και με τον Κρέοντα. Στην ικεσία της ο βασιλιάς δέχτηκε και της έκανε τη χάρη να αναβάλλει την εξορία της. Η Μήδεια εξισώνεται με τον Ιάσονα και ενώ τον κατηγορεί ότι παραβίασε όρκους και υποσχέσεις, το ίδιο κάνει και η ίδια.[7]
Χρησιμοποιώντας την υποκριτική της τέχνη, την απάτη και την κολακεία, κατάφερε μέσω των ικεσιών να οδηγήσει το σχέδιό της στο σημείο που επιθυμούσε η ίδια. Όταν όμως η τροφός και ο χορός την ικέτευσαν, η Μήδεια δεν ανταποκρίθηκε στις ικεσίες των άλλων. Ιδιαίτερα όταν ο χορός την παρακινεί να μην σκοτώσει τα παιδιά της(στ.811-813).
Η Μήδεια είναι σκληρή στους εχθρούς της. Ολότελα κυριευμένη από το πάθος της εκδίκησης, ετοιμάζεται να κερδίσει άλλη μια νίκη. Καταφέρνει με την πονηριά της να πείσει τον Ιάσονα ότι άλλαξε, και ότι μετάνιωσε για όσα είπε πιο πριν. Πείθεται πολύ εύκολα ο Ιάσονας, αιτιολογώντας την αλλαγή της συμπεριφοράς της, στο γεγονός ότι το γυναικείο φύλλο είναι ζηλόφθονο(στ.869,908). Στη δεύτερη συνάντηση που είχε με τον Ιάσονα, παρατηρούμε ότι η Μήδεια δεν αναφέρεται στις έννοιες του δικαίου- αδίκου, τιμής –ατιμίας, ευεργεσίας –προδοσίας. Αυτό συμβαίνει διότι και η ίδια χρησιμοποιεί δόλο για να πείσει τον Ιάσονα ότι άλλαξε. Οι έννοιες αυτές βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με τις πραγματικές αντιλήψεις της.[8] Μετά από τις συναντήσεις που είχε η Μήδεια με τον Κρέοντα, τον Αιγέα και τον Ιάσονα συνειδητοποιεί πόσο σημαντικό είναι για έναν άνδρα τα παιδιά, ο οίκος και η πατρίδα(στ.326-9,562-7). Παίρνει λοιπόν την απόφαση να σκοτώσει τα παιδιά της(στ.792,805) και να στερήσει από τον Ιάσονα απογόνους.
Στην απόφασή της να σκοτώσει τα παιδιά της η Μήδεια λυγίζει, βρίσκεται σε συναισθηματική φόρτιση και αυτό φαίνεται από τον εκτενή μονόλογο(στ.1019-1080).
Η μητρική αγάπη έρχεται σε αντίφαση με την απόφασή της να εκδικηθεί τους εχθρούς της. Αμφιταλαντεύεται, το μητρικό φίλτρο λειτουργεί και θρηνεί, καθώς σκέφτεται ότι δεν θα μπορέσει σαν μάνα να χαρεί τα παιδιά της και να τα δει να ευτυχούν στη ζωή τους. Θα στερηθεί τους γάμους τους και δεν θα στολίσει όπως επιθυμεί η κάθε μάνα τη νυφική παστάδα, όπως χαρακτηριστικά λέει.(στ.1025-1028). Πολύ γρήγορα όμως, τη θέση της λογικής την πήρε η μανία και το πάθος της για εκδίκηση. Η εξορία που θα αντιμετώπιζαν τα παιδιά της, αποτελούσε κόκκινο πανί στα μάτια της. Δεν ανεχόταν να σκέφτεται τους γιούς της να περιπλανώνται σε άλλα μέρη(στ.1061).
Στην εμφάνιση του αγγελιοφόρου η Μήδεια εμφανίζεται χαιρέκακη, καθώς της ανακοινώνει τον τραγικό θάνατο του βασιλιά και της κόρης του. Ήθελε λεπτομερή περιγραφή του θανάτου τους, γιατί για τη Μήδεια αυτό το σημείο αποτελούσε το ευτυχές μέρος του σχεδίου της(στ. 1132-1135).
Οι ρόλοι του Ιάσονα και της Μήδειας αντιστράφηκαν. Από τη θέση ισχύος που βρισκόταν στην αρχή ο Ιάσονας, έχει περιέλθει στη θέση του ηττημένου και ανίσχυρου. Χαίρεται να βλέπει τους αντιπάλους της να υποφέρουν, όπως υπέφερε και αυτή. Σειρά έχουν τα παιδιά της για να πληγώσει τον Ιάσονα(στ.1370). Πιο μπροστά τα χρησιμοποίησε για να σκοτώσει τη Γλαύκη και τον Κρέοντα(1186-1189).Μολονότι αμφιταλαντεύεται για την παιδοκτονία, τελικά προτιμά να τα σκοτώσει για να μην γίνει περίγελος αυτή και τα παιδιά της στους εχθρούς της. Η Μήδεια δεν αντέχει τον χλευασμό των εχθρών της, είναι έτοιμη να θυσιάσει τα πάντα. Με αυτόν τον τρόπο πραγματοποιείται ο ηρωισμός με το μεγαλύτερο τίμημα. Παραβιάζεται η πιο φυσική σχέση ανάμεσα στη μητέρα και στο παιδί και το μητρικό ένστικτο δεν καταφέρνει να επιβληθεί.[9]
Η Μήδεια μετά το θάνατο των παιδιών της αναχωρεί με τον πιο παράδοξο τρόπο. Αναχωρεί με θαυμαστό τρόπο, επάνω στο άρμα του Ήλιου προς ασφαλές καταφύγιο μεγάλης αίγλης, στην Αθήνα, στην απόρθητη και ιερή πόλη(στ.826) Αποφεύγει τις συνέπειες των πράξεων της και ακολούθησε τον ασφαλή δρόμο προς την Αθήνα ατιμώρητη.[10] Ο χορός βέβαια επισημαίνει την αντίφαση που δημιουργείται σ’ αυτό το σημείο. Πως μια παιδοκτόνος θα κατοικήσει ανάμεσα στους Αθηναίους;
Στην Αθήνα λοιπόν και όχι γενικά στην Ελλάδα(στ.536), όπως είχε πει με περηφάνια ο Ιάσονας, θα ζήσει η Μήδεια. Εκεί θα μάθει το δίκαιο και τους νόμους, όχι όπως αρέσει στους ισχυρούς(στ.537-8). Οι πράξεις του Ιάσονα και του Κρέοντα ήταν που οδήγησαν την Μήδεια στην απελπισία και στο έγκλημα, και όπως εξελίχθηκαν τα γεγονότα δεν υπήρχε πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα στη «βάρβαρη» Μήδεια και στον «Έλληνα» Ιάσονα.
Αντί επιλόγου
Ο Ευριπίδης μας παρέχει πολλές πληροφορίες για το χαρακτήρα της Μήδειας και αυτό γίνεται τόσο μέσα από τις κρίσεις των προσώπων που τη γνώριζαν, όσο και από την ίδια τη σκέψη της Μήδειας. Πρόκειται για έναν χαρακτήρα σύνθετο και συναρπαστικό. Γνωρίζει πολύ καλά πώς να ελέγχει τις ψυχολογικές της μεταπτώσεις και πώς να χρησιμοποιεί το υποκριτικό της ταλέντο για να πείσει τους αντιπάλους της.
Η Μήδεια εκπροσωπεί τον πιστό βάρβαρο σε αντίθεση με τον άπιστο, ψευδόμενο Έλληνα, τον Ιάσονα. Αντιπροσωπεύει την κάθε προδομένη γυναίκα και κατά συνέπεια το γεγονός αυτό επισκιάζει τη διαφορετική της καταγωγή, η οποία καθορίζει τα βασικά χαρακτηριστικά της ψυχοσύνθεσής της.
Η ψυχοσύνθεση της Μήδειας την κάνει να φαίνεται διαφορετική σε σχέση με τις Ελληνίδες γυναίκες. Εμφανίζεται αυτόνομη, ανεξάρτητη και δυναμική. Ο παρορμητικός χαρακτήρας της, στάθηκε αιτία για να εξοριστεί από την πόλη, όπως υποστηρίζει και ο Ιάσονας. Η εξορία που υφίσταται, αλλά και η συμπεριφορά του Κρέοντα και του Ιάσονα, θα αποτελέσουν τις βασικές αιτίες, οι οποίες θα την οδηγήσουν σε μια τόσο υπερβολική εκδίκηση.
Ο αγώνας λόγων ανάμεσα στον Ιάσονα και στη Μήδεια αντιπαραθέτει δύο διαφορετικούς κόσμους, τον ασιατικό, τον κόσμο της βαρβαρότητας και τον ελληνικό, τον κόσμο του πνεύματος. Η Μήδεια δίνει ιδιαίτερη σημασία στους δεσμούς αίματος και όχι στις κοινωνικές σχέσεις. Αντίθετα ο Ιάσονας αποζητά την ασφάλεια της κοινωνικής αποδοχής, υπολογίζοντας ως ορθολογιστής που ήταν την κάθε του κίνηση.
Από τη μια η μάνα που αγκαλιάζει και φιλά τα παιδιά της και από την άλλη σαν δαίμονας τα σκοτώνει. Η πάλη με την ορθή σκέψη και το παράλογο. Η αντίθεση της γυναίκας και του άνδρα, οι διαφορετικές έννοιες στο φίλος- εχθρός, αλλά και στους όρους ψέμα – αλήθεια. Οι διάφορες αντιφατικότητες που συναντάμε στο έργο βοηθούν και συνθέτουν παράλληλα την προσωπικότητα της ηρωίδας.
Τα σκηνικά της «Μήδεια» του Λουίτζι Κερουμπίνι Πηγή www.lifo.gr
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλεξοπούλου Ευστ. Χρύσα, (2000). Γυναικεία δράση στον Ευριπίδη. Εκδίκηση και επιβολή,(Μήδεια, Ιππόλυτος, Εκάβη), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Ευριπίδου Μήδεια, Εισαγωγή-φιλολογική επιμέλεια- σχόλια D.J.Mastronarde, μτφρ. Δ. Γιωτοπούλου, Αθήνα(Πατάκης) 2006.
Ευριπίδη Μήδεια, μτφρ. Γ. Γιατρωμανωλάκη, Εισαγωγή D. L.Page, Αθήνα (Καρδαμίτσα)1990.
Lesky, A., (1981). Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας. μεταφρ. Αγαπ. Τσομπανάκη, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη.
[1]Ευριπίδου Μήδεια, Εισαγωγή-φιλολογική επιμέλεια- σχόλια D.J.Mastronarde, μτφρ. Δ.Γιωτοπούλου, Αθήνα(Πατάκης)2006,σ.σ.23-24.
[2]Ευριπίδου Μήδεια, στο ίδιο,σ.24
[3] Το ίδιο,σ. 25
[4] Το ίδιο, σ.40
[5]Ευριπίδου Μήδεια, στο ίδιο, σ 26.
[6] Χρύσα Ευστ. Αλεξοπούλου, Γυναικεία δράση στον Ευριπίδη. Εκδίκηση και επιβολή,(Μήδεια, Ιππόλυτος, Εκάβη), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000,σσ116-7.
[7]Ευριπίδου Μήδεια, στο ίδιο, σ 53-55.
[8] Χρύσα Ευστ. Αλεξοπούλου , στο ίδιο, σ.74.
[9] Χρύσα Ευστ. Αλεξοπούλου, στο ίδιο, σ.120.
[10] Στο ίδιο, σ.σ126-7.
Φωτογραφία post cover: Αγγείο του 340-320π.Χ/ Ζωγράφος του Ιξίωνα/Μουσείο του Λούβρου