Πρόκειται για μια σειρά σύντομων άρθρων που αφορούν την performance poetry / επιτελεστική ποίηση, ένα δια-πολύ-καλλιτεχνικό είδος ποίησης (inter-disciplinary poetry art), που προσβλέπει σε μια πολυεπίπεδη και πολυαισθητηριακή ποιητική εμπειρία. Ευχαριστώ θερμά τον ποιητή Αντώνη Σκιαθά και τον ποιητή / καθηγητή Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο για την ευκαιρία που μου δίνουν να συστήσω στο αναγνωστικό κοινό του Culturebook το σχετικά καινούργιο αυτό ποιητικό είδος. Να σημειώσουμε ότι, ήδη από το καλοκαίρι 2020, η performance ποίηση έχει ενταχθεί, ως αντικείμενο σπουδών, στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Η περιοδικότητα των δημοσιεύσεων είναι ανά δεκαπέντε ημέρες, με μια συνέχεια ως προς τα ζητήματα που θα διεξέρχονται κάθε φορά. Το κάθε κείμενο συνοδεύεται από ένα video με αναφορά στην εγχώρια ή τη διεθνή ποιητική «σκηνή».
Η παρουσία του ποιητή και το «ποιητικό εγώ»
Είναι ένας θάνατος να βγεις από το εγώ σου, κύριε, όμως σε σώζει από τον θάνατο.
Ν. Καρούζος
Σύμφωνα με τον John Langshaw Austin, εκείνο που καθιστά ρητή μια επιτέλεση (performance) είναι η ίδια η παρουσία του «δρώντος προσώπου», που ως «ομιλητής, και ακριβώς επειδή είναι ομιλητής, διαλέγει για τον εαυτό του το ρόλο του “εγώ” και συνδέει το κάθε τι με τη δική του οπτική». Στην περίπτωση της επιτελεστικής ποίησης, ο τελεστής δεν μπορεί να είναι άλλος από τον ποιητή, ο οποίος θέτει, αυτονόητα, στο κέντρο της επιτέλεσης τον ποιητικό του λόγο.
Τι θα άλλαζε αν ο ίδιος ο ποιητής δεν ήταν και επιτελεστής; Θα εξέλειπε η διαλεκτική μεταξύ επιτέλεσης και ποιητικού λόγου, η ωσμωτική εκείνη διαδικασία που, αφενός, επιδρά στο κείμενο και αφετέρου, καθορίζει την επιτέλεση ως όλον. Το ποίημα, δηλαδή, θα λειτουργούσε ως ένα απλό εργαλείο, ή ένα σενάριο, στο πλαίσιο κάποιας δράσης. Αν ονομάζαμε αυτή τη δράση «επιτελεστική ποίηση» θα αποκρύβαμε ένα κομμάτι της αλήθειας, ότι, δηλαδή, εδώ δεν «επιτελείται» κάποια ζωντανή δημιουργική πράξη που αφορά άμεσα την ποίηση και τον ποιητή, αλλά μιαν άλλου τύπου τέλεση, παρουσίαση ή δημιουργία, η οποία άπτεται διαφορετικού πεδίου ή σκοπού.
Στην επιτελεστική ποίηση ποιητής και κοινό καλούνται να εισέλθουν σε μια συνθήκη «υποκειμενικότητας» αντίστοιχη με αυτή του «αυτοβιογραφικού συμβολαίου» του Philippe Lejeune. Ο όρος «υποκειμενικότητα» ωστόσο δεν πρέπει να ερμηνεύεται εδώ ως «αυτοβιογραφική γραφή» αλλά ως μια κατάσταση κατά την οποία ο ποιητής τελεί σε ενεργή επαφή με το περιεχόμενο της γραφής του. Αναφορικά με τη σχέση κειμένου και υποκειμενικότητας, έχει σημασία εδώ να θυμηθούμε τη θέση της Butler, η οποία εννοεί την επιτελεστικότητα (performativity) ως την «όψη του λόγου που έχει την ικανότητα να παράγει ό,τι κατονομάζει». Αυτό σημαίνει ότι το υποκείμενο (ο επιτελεστής) οικοδομεί την υποκειμενικότητά του την ίδια εκείνη στιγμή που επιτελεί. Η υποκειμενικότητα, επομένως, που «χτίζει» ένας επιτελεστής-ποιητής μπορεί να θεωρηθεί ως διαδικασία και «διαρκής επιτέλεση», η οποία εγκαθίσταται και εξελίσσεται μέσα-και-από τον ποιητικό του λόγο στο ζωντανό παρόν.
«Υποκειμενικότητα», επίσης, δεν σημαίνει «αυτοαναφορικότητα». Στην επιτελεστική ποίηση όλα συμβαίνουν εντός ενός πλαισίου ετερότητας, αφού το διακύβευμα είναι η συλλογική εμπειρία και η αισθητική πρόσληψη του ποιητικού έργου ως δημόσια απόλαυση και όχι ως ιδιωτική. Ο Γιάννης Ρίτσος σε μια συνέντευξή του είχε πει πως «οι ποιητές είναι οργανωτές του κοινωνικού αισθήματος και αρχιτέκτονες της ανθρώπινης ψυχής». Επομένως, η ναρκισσιστική βύθιση του ποιητικού «εγώ» σε «εσωτερικούς λαβύρινθους», που δεν συμπεριλαμβάνουν τη σύνδεση με τον «άλλο», απέχει πόρρω από την εγγενή κοινωνική λειτουργία της ποίησης, πόσο μάλλον της επιτελεστικής ποίησης.
Ο Νικόλας Κάλας, αναφερόμενος στη διόγκωση του ποιητικού «εγώ», μίλησε για τον κίνδυνο, αφενός, της ανταλλαγής του ποιητικού βάθους με την απόκτηση (και επίδειξη) δεξιοτήτων και αφετέρου, της μηδενιστικής τοποθέτησης του ποιητή ως σύμπτωμα του εγωκεντρισμού. Όταν η επιτυχία γίνεται «προσωπική ανάγκη», ο ποιητής είτε απομακρύνεται από το ζητούμενο της ποίησης είτε περιπίπτει στο αγωνιώδες σκοτάδι της ύπαρξης αντί να αναδύεται στο φως της συνύπαρξης. Όταν αυτοσκοπός της ποιητικής δημιουργίας δεν είναι παρά η εξομολογητική έκφραση του ποιητή, τότε παύει να αφορά τον άλλον και εμπίπτει σε εκείνο που ο Κώστας Κουτσουρέλης, στο βιβλίο του Η τέχνη που αυτοκτονεί, ονομάζει «ατμοσφαιρικό συναισθηματισμό». Αντίστοιχα, η ποίηση που γίνεται όχημα λόγιου εντυπωσιασμού (κι εδώ μιλάμε για «γριφώδη διανοητισμό»), ως άλλος τρόπος επίδειξης του «εγώ», τότε παύει να αγγίζει το κοινό αίσθημα και να συγκινεί. Ακόμη και ο Νίτσε όταν μιλούσε για το ποιητικό «λυρικό εγώ» δεν αναφερόταν στη σύγχρονη αισθητική έννοια του υποκειμενικού αλλά σε ένα αρχετυπικό υποκείμενο, τη «μοναδική εγώτητα στο βάθος όλων των πραγμάτων», που λαχταρά να συνδεθεί με τον άλλον, τον αποδέκτη, την κοινωνία. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον θεωρητικό της επιτέλεσης, Richard Schechner, «η παρόρμηση προς τη συλλογικότητα, την ομαδικότητα και την ταύτιση με τους άλλους οδηγεί στην επιτέλεση. Η παρόρμηση προς την ατομικότητα και την προσωπική επιβεβαίωση ή αντιπαράθεση οδηγεί στο δράμα».
Ο επιτελεστής-ποιητής «δημιουργεί παρουσία» χωρίς να μιμείται, χωρίς να αναπαριστά, χωρίς να δραματοποιεί, χωρίς να υποδύεται κάποιον πλασματικό χαρακτήρα ή μια κατάσταση που να υποδηλώνει χώρο και χρόνο διαφορετικό από το «εδώ και τώρα»˙ το αντίθετο, δηλαδή, από εκείνο που θα λέγαμε ότι ισχύει στο θέατρο. Αναλαμβάνει το ρόλο του «επιτελεστή-ποιητή» όπως ο δάσκαλος του «δασκάλου», ο ιεροκήρυκας του «ιεροκήρυκα», ο γιατρός του «γιατρού»… Αναζητά το «ακριβές σημείο», όπως το ονομάζει ο performer-εικαστικός Φίλιππος Τσιτσόπουλος, και όχι ένα θεατρικό «μιμητικό σύμβολο». Δρα συνειδητά ως ο εαυτός του, μέσα στο σώμα του, με το όνομά του, τη φωνή του, την ποίησή του και τη συνάντησή του, τη δεδομένη στιγμή, με τον «άλλον», με το κοινό.
Δεν αποκλείεται ωστόσο η χρήση ψευδώνυμου, μάσκας ή περιβολής, καθένα εκ των οποίων, ως τελετουργικό στοιχείο[1], «συνδέει το υπαρξιακό με το μεταφυσικό» και γίνεται ένα αντικαθρέφτισμα της ύπαρξης. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται εφικτό για τον ποιητή, επιτελώντας τον εαυτό του, να διαχυθεί αρχετυπικά στο κοινωνικό σύνολο και να εκφράσει με το σώμα του το ποιητικό «καθόλου». Προϋποτίθεται, βέβαια, να έχει ορίσει, εξαρχής, τον τρόπο που θα παρουσιάσει τον εαυτό του, να υπάρχει, δηλαδή, ένα modus operandi, ένα καταστρωμένο σχέδιο δράσης…
[1] Προλαβαίνοντας εκείνους που ίσως αντιτάξουν ότι η μάσκα θεωρείται κατεξοχήν θεατρικό στοιχείο, να θυμίσω ότι και το θέατρο αντλεί από τον κόσμο των τελετουργιών.
Στο επόμενο: «Modus operandi. Πρόθεση και σχεδιασμός»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βελούδης Γ. (2005), Η σημασία πριν, κατά και μετά τη γλώσσα, Αθήνα: Κριτική.
Butler J. (1996), «Performative Acts and Gender Construction», στο Huxley Μ. & Witts Ν. (επιμ.), The Twentieth Century Performance Reader, London: Routledge, 1996 (σσ: 128-129).
Δεληγιώργη Α. (2018), Ο μοντερνιστής κριτικός Νικόλας Κάλας, Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων, Αθήνα: Αρμός.
Ηοffman, J. & Jonas, J. (2005), Perform, United Kingdom: Τhames & Hudson Ltd.
Κουτσουρέλης Κ. (2019), Η τέχνη που αυτοκτονεί, Για το αδιέξοδο της ποίησης του καιρού μας, Αθήνα: Μικρή Άρκτος.
Kwastek, K. (2013). Αesthetics of Interaction in Digital Art. Μassachusetts, England: The MIT Press.
Lejeune Ph. (1974/2009), «The autobiographical pact» στο Philippe Lejuene, On Diary, επιμ. Jeremy D. Popkin & Julie Rak, μτφρ. Kathy Durnin, Honolulu, HI, United States: University of Hawai’I Press.
Νίτσε (2008), Η γέννηση της τραγωδίας, μτφρ. Σαρίκας Ζήσης, Αθήνα: Βάνιας.
Novak J. (2011), Live Poetry: An Integrated Approach to Poetry in Performance, Amsterdam/New York, NY: Rodopi.
Pollock D. (1998), “Performing Writing”, The Ends of Performance, Phelan Peggy& Lane Jill (eds), New York/London: New York Univeristy Press.
Schechner R. (2011), Θεωρία της Επιτέλεσης, μτφρ. Κουβαράκου Νάνσυ, επιμ. Ζωγράφου Μαγδαληνή, Φιλίππου Φίλιππος, Αθήνα: Τελέθριον.
Williams N. (2011), Contemporary Poetry – Edimburg Critical Guides to Literature, Edinburgh: Edinburgh University Press.
Ώστιν Λ. Τζ. (2003), Πώς να κάνουμε πράγματα με τις λέξεις, μτφρ Αλέξανδρος Μπίστης, επιμ. Χάρης Χρόνης, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας (τίτλος πρωτότυπου: How to Do Things With Words, Oxford University Press, 1962, 1975).
Butler J. (1996), «Performative Acts and Gender Construction», στο Huxley Μ. & Witts Ν. (επιμ.), The Twentieth Century Performance Reader, London: Routledge, 1996 (σσ: 128-129).
Δεληγιώργη Α. (2018), Ο μοντερνιστής κριτικός Νικόλας Κάλας, Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων, Αθήνα: Αρμός.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
ΕΡΤ-webtv (11/2/2018), «Το Μαύρο Τετράγωνο. Ο περφόρμερ στον 21ο αιώνα». Ανακτήθηκε 6/4/2021, από την ιστοσελίδα https://webtv.ert.gr/ert3/to-mafro-tetragono/11fev2018-to-mafro-tetragono-o-performer-ston-21o-eona/
Μήττα Δ., «Όψεις του προσωπείου». Ανακτήθηκε 6/4/2021, από την ιστοσελίδα http://www.komvos.edu.gr/masks/masks3.html
Ορφανουδάκης Μ. (14/6/2010), «Γιάννης Ρίτσος – Πώς γράφω… (1988)». Ανακτήθηκε 6/4/2021, από την ιστοσελίδα https://www.youtube.com/watch?v=a86ESNx0PaA
«Thanks 4 nothing: John Giorno»
* Η Γεωργία Βεληβασάκη γράφει ποίηση, στίχους, έμμετρα παραμύθια, θεατρικά έργα και διηγήματα. Ασχολείται με το τραγούδι, το μουσικό θέατρο και την τέχνη της performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σπούδασε μουσική και θέατρο (Θέατρο των Αλλαγών, Α4Μ Κέντρο Παραστατικών Τεχνών κ.ά.) Είναι αριστούχος του τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), όπως και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή» (Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας), ενώ ολοκλήρωσε τα Προγράμματα Επαγγελματικής Επιμόρφωσης & Κατάρτισης «Performance/Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Πρακτικές Εφαρμογές» και «Εκπαίδευση Εκπαιδευτών Ενηλίκων» του ΕΚΠΑ. Συνεργάζεται, ως διδάσκουσα, με το Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» (Π.Δ.Μ.).
Στο εργοβιογραφικό της περιλαμβάνονται λογοτεχνικά έργα, που έχουν βραβευθεί, εκδοθεί και παρουσιαστεί επί σκηνής, καθώς, επίσης, εκτενής προσωπική δισκογραφία, αλλά και συμμετοχές σε έργα άλλων καλλιτεχνών.
Περισσότερα: http://www.velivasaki.gr/biography/
Προηγούμενο άρθρο: «Η επιτελεστική ποίηση είναι ικανή να θέσει ουσιαστικά ερωτήματα για την πολιτιστική τύχη των κατοίκων του πλανήτη μας». Συνέντευξη του ποιητή-επιτελεστή Δημοσθένη Αγραφιώτη (ΔΑ.ΔΑ.) στη Γεωργία Βεληβασάκη. https://www.culturebook.gr/texnes/peri-performance-poihsis-6.html?fbclid=IwAR0FWws3T8kM_kh0rQZzlNIcEyyUezOHO05xF4ZBkF2gyuGQtp3VN6jbKkk
Post cover: Η φωτογραφία είναι από performance του ποιήματος «Dio-gen-es» της Γεωργίας Βεληβασάκη και συμπεριλαμβάνεται στο διαμεσικό opus «Ποιητικές Μεταγραφές. 7 ποιητές, 14 ποιητεχνήματα», που υλοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας (ΜΠΣ «Δημιουργική Γραφή»).