Πρόκειται για μια σειρά σύντομων άρθρων που αφορούν την performance poetry / επιτελεστική ποίηση, ένα δια-πολύ-καλλιτεχνικό είδος ποίησης (inter-disciplinary poetry art), που προσβλέπει σε μια πολυεπίπεδη και πολυαισθητηριακή ποιητική εμπειρία. Ευχαριστώ θερμά τον ποιητή Αντώνη Σκιαθά και τον ποιητή / καθηγητή Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο για την ευκαιρία που μου δίνουν να συστήσω στο αναγνωστικό κοινό του Culturebook το σχετικά καινούργιο αυτό ποιητικό είδος. Να σημειώσουμε ότι, ήδη από το καλοκαίρι 2020, η performance ποίηση έχει ενταχθεί, ως αντικείμενο σπουδών, στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Η περιοδικότητα των δημοσιεύσεων είναι ανά δεκαπέντε ημέρες, με μια συνέχεια ως προς τα ζητήματα που θα διεξέρχονται κάθε φορά. Το κάθε κείμενο συνοδεύεται από ένα video με αναφορά στην εγχώρια ή τη διεθνή ποιητική «σκηνή».
Modus operandi. Πρόθεση και σχεδιασμός
Μάταια το πνεύμα το έκλυτο αξιώνει
στα ύψη της τελείωσης ν’ ανεβεί.
Όποιος ποθεί το μέγα, ας πειθαρχεί˙
και μόνο ο νόμος μας ελευθερώνει.
«Φύση και Τέχνη», Johann Wolfgang von Goethe
(μτφρ. Κώστας Κουτσουρέλης)[1]
Η επιτέλεση (performance), όπως έχουμε πει, είναι μια πράξη ενσυνείδητη. Σύμφωνα με τον Maurice Merleau-Ponty, το κύριο χαρακτηριστικό της συνείδησης είναι η πρόθεση, θεωρούμενη ως «κίνηση» που απευθύνει το υποκείμενο προς τον εξωτερικό κόσμο. «Η αρχή κάθε πράξεως εδρεύει στην προαίρεση», αναφέρει ο Η. Π. Νικολούδης στην «Εισαγωγή» του στην Ποιητική του Αριστοτέλη. Η επιτέλεση, λοιπόν, ενυπάρχει στην αρχική ιδέα (concept) του ποιητή ως πρόθεση για πράξη κι επομένως, μιλάμε για μια «εμπρόθετη σύλληψη» (prepositional conception). Ποια είναι η πρόθεση του ποιητή; Να ασκήσει κριτική στην κοινωνική πραγματικότητα; Να ανιχνεύσει τα δημιουργικά του όρια και τις δυνατότητές του; Να διερευνήσει και να δοκιμάσει νέους κώδικες έκφρασης; Να θέσει ερωτήματα, να ευαισθητοποιήσει ή να προκαλέσει τον αποδέκτη;
Ο επιτελεστής-ποιητής, όπως λέει ο Δημοσθένης Αγραφιώτης, επιζητεί την «επιτυχή μεταμόρφωση των υλικών και άυλων στοιχείων», που θα επιλέξει, σε ηχητική και οπτική πραγματικότητα, σε γεγονός. Θέτει κανόνες, ακολουθεί τακτικές και στρατηγήματα και θα λέγαμε ότι το κάνει κατά το «εικός ή αναγκαίον» του Αριστοτέλη. Ό,τι, δηλαδή, «επιτελεστεί» θα πρέπει, αφενός, να αφορά την ανθρώπινη κατάσταση (εικός) και αφετέρου, να συμφωνεί με το αισθητικό και δομικό πλαίσιο, όπως ο ίδιος το έχει ορίσει (αναγκαίον). Οι αυτοεπιβαλλόμενοι κανόνες, αλλά και οι περιορισμοί που μπορεί να προέρχονται από εξωτερικές παρεμβάσεις (επίσημες δομές, συμβάσεις ή δεδομένα άλλων καλλιτεχνικών/επιστημονικών πρακτικών), παρέχουν το πλαίσιο στον ποιητή –τη συγκεκριμένη συνθήκη τόπου, χρόνου, κοινού και περίστασης– μέσα στο οποίο καλείται να διερευνήσει, να σχεδιάσει και να υλοποιήσει το ποιητικό του opus.
Απαιτείται, βεβαίως, η οργανική σύνθεση των επιμέρους στοιχείων σε ένα όλον, το οποίο, όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο άρθρο, δεν αναπαριστά εμπειρικά γεγονότα αλλά «συγκροτείται από τη δυνητική τους σημασία». Άρα δεν είναι δόκιμο ένα έργο επιτελεστικής ποίησης να φορτώνεται με περιττά στοιχεία προς χάριν εντυπωσιασμού, παρά μόνο προς επίτευξη του συγκεκριμένου ποιητικού στόχου (οικονομία). Ο επιτελεστής-ποιητής ενδιαφέρεται δε τόσο για την ολοκλήρωση και τελειοποίηση της επιτέλεσής του, όσο και για την «πολιτιστική του νομιμότητα». Σκοπός του δεν είναι μόνο η εύστοχη έκβαση της ποιητικής του επιτέλεσης, η εμβέλεια, η αποτελεσματικότητα και η επίδρασή της στο κοινό, αλλά και η πρόσληψη του όλου, ακριβώς, ως ποιητικό-καλλιτεχνικό έργο.
Την αρχική σύλληψη θα ακολουθήσει η διαμόρφωση της ιδέας μέσα από τη δημιουργία μορφών (per-forms). Ο ενθουσιασμός, η απόλαυση, το θαυμαστό, όλα θα πρέπει να λειτουργήσουν προς αυτή την κατεύθυνση.
Κατά το σχεδιασμό, ο ποιητής λαμβάνει υπόψη του:
α) την υλικότητα (materiality). Σε τι υλικά θα αποθέσει ή με τι υλικά θα εμπλέξει τον ποιητικό του λόγο; Θα είναι ηχητικά τοπία, χαρτί, σκηνή, φωνή, σώμα, κάτι άλλο, ή ένας συνδυασμός;
β) την επιτελεστικότητα (performativity). Πώς ο ποιητικός λόγος θα ζωντανέψει ως ένα συμβάν που θα εμπλέξει το κοινό σε μια δυναμική διαδικασία; Δεν υφίσταται επιτελεστικό «γεγονός» αν σε κάποιο σημείο της διαδικασίας δεν υπάρξει ζωντανή επιτέλεση. Κι επειδή «ζωντανή επιτέλεση» μπορεί να πει κανείς ότι είναι και μια σιωπηλή ανάγνωση ή γραφή –και ίσως πράγματι να είναι– θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η ενεργή παρουσία του κοινού αποτελεί δεσμευτικό στοιχείο της επιτελεστικής ποίησης.
γ) την κατάσταση (situatedness). Ποια είναι η συνθήκη και το πλαίσιο της επιτέλεσης; Σε ποια περίσταση θα ενταχθεί ο ποιητικός λόγος; Θα γράψουμε το ποίημα σε ένα πανό και θα βγούμε στον δρόμο εκφέροντάς το στους περαστικούς; Θα το παρουσιάσουμε ζωντανά σε μια γκαλερί, σ’ ένα μουσείο, σε μια πλατεία, στην τηλεόραση (π.χ. Def Poetry), σε έναν διαγωνισμό ποίησης (π.χ. Poetry Slam);
Η υλικότητα, η επιτελεστικότητα και η κατάσταση θα καθορίσουν, όχι μόνο τον σχεδιασμό αλλά και τους ρητορικούς επιτελεστικούς τρόπους, δηλαδή, την τοποθέτηση (positioning) του ποιητή και τη μεταφορά (delivering) του ποιήματος ως αισθητική οντότητα στο κοινό.
Η «τοποθέτηση» –αντίστοιχη με την «τοποθέτηση φωνής» για έναν τραγουδιστή– εξαρτάται από το είδος της ποίησης που είναι προς επιτέλεση. Αφορά το ύφος, τη θεματική, τις δεξιότητες, τη ρητορική χρήση του λόγου, τη στάση και τις κινήσεις του σώματος, τη χρήση μάσκας ή ειδικού ενδύματος, τον τρόπο, δηλαδή, που ο ποιητής θα απευθυνθεί στο κοινό του. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της ποίησης rap, ο δυναμισμός αποτελεί κατεξοχήν στοιχείο «ρητορικής στρατηγικής τοποθέτησης», που συμπεριλαμβάνει την αίσθηση της μαχητικής αντιπαράθεσης (dissing), καθώς και τη χρήση ψευδώνυμου ή μάσκας. Εν προκειμένω, ο λόγος είναι αναγκαίο να έχει ροή (flow), ενώ ο ποιητής θα πρέπει να διαθέτει, σε ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο, τη δεξιότητα της διαχείρισης του ρυθμού.
Από την τοποθέτηση θα εξαρτηθεί ο τρόπος που το ποίημα θα «μεταφερθεί» στο κοινό και ακολούθως, η ανάδραση του κοινού, η οποία και θα καθορίσει το σύνολο της επιτέλεσης. Ο επιτελεστής-ποιητής, εντέλει, επιλέγοντας ο ίδιος τα υλικά, τους τρόπους και το ύφος της ποιητικής του σύνθεσης, σχεδιάζει το ποιητικό του έργο ανάλογα με την πρόθεσή του, το ταλέντο, τις συνθήκες και τα μέσα που διαθέτει. Είναι σημαντικό ωστόσο να μην ξεχνάμε ότι σε καμία περίπτωση δεν μιλάμε για θέατρο, δεν μιλάμε για δράμα…
[1] «Vergebens werden ungebundne Geister / Nach der Vollendung reiner Höhe streben. / Wer Großes will, muß sich zusammenraffen; / In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister, Und das Gesetz nur kann uns Freiheit geben» («Natur und Kunst», Johann Wolfgang von Goethe,1800).
Στο επόμενο: «Βίωμα αντί για θεατρικότητα. Επιτέλεση αντί για δράμα».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αγραφιώτης Δ. (2010), «Για την επιτέλεση. Όροι και πρακτικές», Performance Festival – Bienalle: 2, 24-30 May 2009, Θεσσαλονίκη: Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
Αριστοτέλης (1995), Άπαντα, Τομ. 34, Περί ποιητικής, εισαγωγή/μτφρ. Δρ. Η. Π. Νικολούδης, Αθήνα: Κάκτος.
Berlin N. L. (επιμ.) (2007), Theoretical Approaches to Dialogue Analysis. Selected Papers from the IADA Chicago 2004 Conference, Tübingen: Max Niemeyer Verlag (σσ: 79-80).
Gates, H. L. Jr. (1988). The Signifying Monkey: A Theory of African-American Literary Criticism, Oxford: Oxford University Press.
Hall J. (2018) «Performing, Writing / What’s that comma up to?», Performance Research, On Reflection: Turning 100, Vol. 23, Issue 4, pp 11-15.Paper presented at the Performing, Writing Symposium. Wellington, New Zealand, 10-19 March 2017. Hall J. (2013), On Performance Writing with pedagogical sketches. Essays on performance writing, poetics and poetry. Vol1, Bristol: Shearsman Books.
Merleau-Ponty, M. (2016), Φαινομενολογία της Αντίληψης, μτφρ. Καψαμπέλη Κ. Αθήνα: Νήσος (α’ έκδοση: Callimard 1945).
Ράμφος Στ. (2019), Μίμησις Εναντίον Μορφής, Εξήγησις εις το Περί ποιητικής του Αριστοτέλους, Αθήνα: Αρμός.
Scheweppenhauser J. & mStougaard Pedersen B. (2017), “Performing poetry slam and listening closely to slam poetry”, SoundEffects, An Interdisciplinary Journal of Sound and Sound Experience, vol 7, no1, (pp 64-83).
Williams N. (2011), Contemporary Poetry – Edimburg Critical Guides to Literature, Edinburgh: Edinburgh University Press.
«Kate Tempest “Tunnel Vision” live at BBC» [H Kate Tempest βραβεύτηκε ως η καλύτερη Female Solo Performer στα Brit Awards 2018.]
* Η Γεωργία Βεληβασάκη γράφει ποίηση, στίχους, έμμετρα παραμύθια, θεατρικά έργα και διηγήματα. Ασχολείται με το τραγούδι, το μουσικό θέατρο και την τέχνη της performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σπούδασε μουσική και θέατρο (Θέατρο των Αλλαγών, Α4Μ Κέντρο Παραστατικών Τεχνών κ.ά.) Είναι αριστούχος του τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), όπως και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή» (Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας), ενώ ολοκλήρωσε τα Προγράμματα Επαγγελματικής Επιμόρφωσης & Κατάρτισης «Performance/Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Πρακτικές Εφαρμογές» και «Εκπαίδευση Εκπαιδευτών Ενηλίκων» του ΕΚΠΑ. Συνεργάζεται, ως διδάσκουσα, με το Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» (Π.Δ.Μ.).
Στο εργοβιογραφικό της περιλαμβάνονται λογοτεχνικά έργα, που έχουν βραβευθεί, εκδοθεί και παρουσιαστεί επί σκηνής, καθώς, επίσης, εκτενής προσωπική δισκογραφία, αλλά και συμμετοχές σε έργα άλλων καλλιτεχνών.
Περισσότερα: http://www.velivasaki.gr/biography/
Προηγούμενο άρθρο: «Η παρουσία του ποιητή και το “ποιητικό εγώ”» https://www.culturebook.gr/texnes/performance-poihsis-7.html?fbclid=IwAR3jUYehhXvamAGixy6aaornec42T74E0eSKQL0GCOku_OCTbai21_nHnOE
Post cover: Η φωτογραφία είναι από τη μεταγραφή του ποιήματος «Απολογία A΄ Ημερολογιακές Σημειώσεις Εγκλεισμού. Ξημερώματα 6ης Απριλίου 2020» του Αντώνη Σκιαθά, το οποίο συμπεριλαμβάνεται στο διαμεσικό opus «Ποιητικές Μεταγραφές. 7 ποιητές, 14 ποιητεχνήματα» της Γεωργίας Βεληβασάκη, που υλοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας (ΜΠΣ «Δημιουργική Γραφή»).