Ο Bob Dylan, ίσως ο πιο σπουδαίος τραγουδοποιός της Αμερικής, εδώ και 60 χρόνια κυκλοφορεί δίσκους και δίνει συναυλίες. Οι στίχοι του έχουν επηρεάσει εκατομμύρια ανθρώπους στον κόσμο και χωρίς αμφιβολία έφεραν τον μέσο ακροατή ένα βήμα πιο κοντά στη μεγάλη λογοτεχνία. Η ποίηση του κατάφερε με ανανεωτική ματιά και πάντα μέσα από το πνεύμα της μουσικής, να συμπεριλάβει τον Σαίξπηρ, τον Ρεμπώ, τον Έλιοτ, τον Τόμας, τον Γκίνσμπεργκ και την ουσία πολλών ακόμη σημαντικών πεζογράφων όπως είναι ο Χέρμαν Μέλβιλ.
Από το ξεκίνημα της καριέρας του, ο Dylan, συνδεόταν βαθιά με τη λογοτεχνία και αυτό φάνηκε το 2016 όταν η Σουηδική Ακαδημία τον βράβευσε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Επίσης, αξίζει να αναφέρουμε ότι κατά καιρούς έχουν ασχοληθεί με το έργο του διακεκριμένοι καθηγητές πανεπιστημίου προσπαθώντας να το αναλύσουν.
Ο Bob Dylan πότε εκφράζεται αινιγματικά και πότε διαμαρτύρεται με ευθύ και ξεκάθαρο τρόπο, πότε ακολουθεί το λογοτεχνικό ρεύμα του σουρεαλισμού και πότε του συμβολισμού όπως για παράδειγμα συμβαίνει στο γνωστό τραγούδι του Η Φάρμα της Μάγκι όπου εκεί καυτηριάζει την αδικία που γεννιέται και ριζώνει μέσα στον καπιταλισμό.
Ας πάρουμε μια γεύση από τον Συμβολισμό και ύστερα ας διαβάσουμε τους στίχους αυτού του τραγουδιού.
Ο συμβολισμός στη λογοτεχνία
Ξεκινάει από τους Γάλλους συγγραφείς με κύριους εκπροσώπους τους τολμηρούς Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud, Paul Verlaine, Stéphane Mallarmé και τον Paul Valery. Αυτοί οι επιφανείς και διακεκριμένοι ποιητές του 19ου αιώνα αρχίζουν να χρησιμοποιούν σύμβολα τα οποία δανείζονται από τον υλικό και πνευματικό κόσμο.
Αργότερα, με τη βοήθεια της ψυχανάλυσης του Φρόυντ για την ερμηνεία των ονείρων, οι καλλιτέχνες καταφέρνουν να καθρεπτίσουν τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τις πνευματικές και ψυχικές τους διαθέσεις και ανησυχίες ακόμη πιο δημιουργικά. Για παράδειγμα, με την ανατολή του ήλιου εννοούν τη γέννηση και με το ηλιοβασίλεμα τον θάνατο.
Επίσης, να πούμε ότι ο συμβολισμός που γεννιέται ως αντίδραση απέναντι στον νατουραλισμό και τον ρεαλισμό μοιάζει κάπως με τη μεταφορά και την αλληγορία, όμως η αλληγορία είναι γνωστό ότι εμπεριέχει στοιχεία διδακτισμού κι έτσι δεν καταφέρνει να αποτυπώσει την υπερβατική πραγματικότητα με τον μυστηριώδη τρόπο που μπορούν να κάνουν τα σύμβολα.
Ο συμβολισμός είναι ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται στη λογοτεχνία για να βοηθήσει τους αναγνώστες να κατανοήσουν ένα έργο σε βάθος. Ένας συγγραφέας χρησιμοποιεί τον συμβολισμό, είτε για να παρουσιάσει μια ιδέα ή μια σκέψη που επιθυμεί να αντιπροσωπεύσει κάτι άλλο, είτε για να δημιουργήσει μια συγκεκριμένη διάθεση ή συναίσθημα. Τα σύμβολα συνήθως είναι ονόματα, ζώα, φυτά, αντικείμενα ή αφηρημένες έννοιες και ο δημιουργός καλείται να βρει έναν έξυπνο τρόπο να τα οικοδομήσει, με σκοπό να προσφέρει πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης, ερμηνείας και κατανόησης.
Όπως οι μεταφορές, έτσι και τα σύμβολα δίνουν σε ένα λογοτεχνικό έργο νόημα και λειτουργούν καλύτερα όταν εμφανίζονται σε κομβικά σημεία ενός μυθιστορήματος. Όμως χρειάζεται μεγάλη προσοχή και διακριτικότητα επειδή η υπερβολική χρήση τους μπορεί να φέρει αντίθετα αποτελέσματα αφού δεν γίνεται να αντικατασταθεί σε απόλυτο βαθμό η πραγματικότητα με ένα κείμενο φορτωμένο με σύμβολα.
Όπως γνωρίζουμε, η συμβολιστική σκέψη αναδύεται πολύ πριν από τη γένεση της γλώσσας. Αναδύεται τη χρονική και κρίσιμη στιγμή που στις σπηλιές ο Homo Sapiens χρησιμοποιεί χρώματα με το καθένα να έχει το δικό του νόημα που συνήθως έχει να κάνει με σχέσεις ιεραρχίας που επικρατούν σε αυτές τις κοινωνίες.
Συμβολισμός με θρησκευτικές προεκτάσεις είναι η θυσία, ο θάνατος και η ανάσταση, διότι για τη δημιουργία ενός ανώτερου ανθρωπιστικού σκοπού, κάποιος πρέπει να θυσιαστεί. Η θυσία είναι μια πράξη λατρείας όπου οι άνθρωποι καταφεύγουν για να καθαρίσουν και να εξαγνίσουν το σώμα, την ψυχή και το πνεύμα τους.
Μια ακόμη αστείρευτη δεξαμενή συμβόλων που συναρπάζει και γοητεύει τους ανθρώπους είναι αυτή των αριθμών. Όταν σε ένα κείμενο επαναλαμβάνονται διαφορετικά και ίδια νούμερα, όχι μόνο καταφέρνουν να δημιουργήσουν μυστικισμό, μυστήριο, αλλά επίσης καταφέρνουν να δομήσουν ένα μαγικό υπόβαθρο. Για παράδειγμα, ο Ήλιος και η Σελήνη που χρησιμεύουν για τη μέτρηση του χρόνου, σχεδόν πάντα δημιουργούν στους ανθρώπους την αίσθηση ότι οι αριθμοί δεν οριοθετούν απλώς τον χώρο και τον χρόνο, αλλά ότι είναι επίσης κομμάτι ενός μαγικού και αινιγματικού κόσμου που αναμφίβολα συνδέει τις ζωές μας με πλανήτες, αστέρια, και γαλαξίες.
Οι αριθμοί έχουν τη δύναμη να δώσουν στους λογοτεχνικούς χαρακτήρες μια επιπλέον διάσταση ανάγοντάς τους σε φορείς συμβόλων που συνδέονται είτε με το θεϊκό και υπερφυσικό στοιχείο, είτε με τον ρόλο της μοίρας, που από την αρχή της δημιουργίας επηρεάζει τη ζωή των ανθρώπων.
Για παράδειγμα ο αριθμός 7 συνδέεται συχνά με τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα (αλαζονεία, απληστία, ζηλοφθονία, οργή, οκνηρία, λαιμαργία και λαγνεία), ενώ ο αριθμός 4 θα μπορούσε να εκπροσωπεί τις τέσσερις κύριες διαστάσεις του κόσμου (μήκος, πλάτος, ύψος, χρόνος), τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα αλλά και τα βασικά στοιχεία της φύσης (γη, νερό, φωτιά, αέρας).
Από την άλλη ο αριθμός 3 μπορεί να συμβολίζει τη γέννηση, τη ζωή και τον θάνατο ή τον νου, την ψυχή και το σώμα. Επίσης μπορεί να συμβολίζει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον ή τον άντρα, τη γυναίκα και το παιδί. Ο Πυθαγόρας μάς μιλάει για την αρχή, τη μέση και το τέλος αλλά και για τις καταστάσεις της ύλης (στερεή, υγρή, αέρια). Με τη βοήθεια του συμβολισμού, οι συγγραφείς εμπλουτίζουν τα κείμενά τους και δημιουργούν περισσότερες οπτικές ανάγνωσης.
Maggie’s Farm
Η Φάρμα της Μάγκι
Εγώ δεν δουλεύω στη φάρμα της Μάγκι ξανά
Λοιπόν ξυπνάω το πρωί και προσεύχομαι να βρέξει
Έχω ένα κεφάλι γεμάτο ιδέες κι αυτό πάει να με τρελάνει
Είναι ντροπή ο τρόπος που με βάζει να σφουγγαρίζω το πάτωμα
Εγώ δεν δουλεύω στη φάρμα της Μάγκι ξανά
Εγώ δεν δουλεύω για τον αδερφό της Μάγκι ξανά
Λοιπόν, με το ζόρι σου πετάει μια δεκάρα
Και σε ρωτάει με χαμόγελο εάν περνάς καλά
Και ύστερα σου κόβει πρόστιμο όποτε του χτυπάς την πόρτα
Εγώ δεν δουλεύω για τον αδερφό της Μάγκι ξανά
Εγώ δεν δουλεύω για τον μπαμπά της Μάγκι ξανά
Λοιπόν, σβήνει το πούρο του στα μούτρα σου έτσι για αστείο
Όλα τα παράθυρά του είναι από τούβλα
Και στην πόρτα του στέκεται η εθνική φρουρά
Εγώ δεν δουλεύω για τον μπαμπά της Μάγκι ξανά
Εγώ δεν δουλεύω για τη μαμά της Μάγκι ξανά
Λοιπόν, μιλάει για όλους τους υπηρέτες, για τον άνθρωπο, τον Θεό και τους νόμους
Εκείνη είναι ο εγκέφαλος πίσω απ’ τον μπαμπά
Εξήντα οκτώ χρονών και το παίζει πενήντα τέσσερα
Εγώ δεν δουλεύω για τη μαμά της Μάγκι ξανά
Εγώ δεν δουλεύω στη φάρμα της Μάγκι ξανά
Λοιπόν, να παραμείνω ο εαυτός μου προσπαθώ
Αλλά όλοι θέλουν να τους μοιάσω
Τραγουδούν δουλεύοντας σαν σκλάβοι και βαριέμαι
Εγώ δεν δουλεύω στη φάρμα της Μάγκι ξανά
Το παραπάνω τραγούδι πιθανότατα είναι εμπνευσμένο από τη Φάρμα των ζώων του Τζορτζ Όργουελ που κυκλοφόρησε το 1945. Πρόκειται για μια νουβέλα που στηλιτεύει την εργασιακή εκμετάλλευση και τη σταλινική γραφειοκρατία, με αποτέλεσμα να παραμείνει στη λίστα με τα απαγορευμένα βιβλία σε ολόκληρο το Ανατολικό Μπλοκ μέχρι και το 1989 που καταρρέει το Τείχος του Βερολίνου.
Δημήτριος Π. Νάσκος
Δεκέμβριος 2021