Αγέννητες Μνήμες / Mnemes Unborn – Του Δημητρίου Π. Νάσκου

Με αφορμή την παράσταση «Αγέννητες Μνήμες / Mnemes Unborn», συνομίλησα με την αγαπητή και καλή μου φίλη, Γεωργία Βεληβασάκη. Την ευχαριστώ ιδιαιτέρως για το χρόνο που μου διέθεσε…

Δημήτριος Π. Νάσκος

Νοέμβριος 2021

Γεωργία μου, θα ήθελα καταρχήν να μας πει δυο λόγια για το project που ετοιμάζεις. Εξήγησε μας, σε παρακαλώ, μερικά πράγματα, γιατί έχω την εντύπωση ότι οι καλλιτεχνικές σου προθέσεις είναι άκρως πρωτοποριακές και ενδιαφέρουσες τουλάχιστον ως προς τα εγχώρια πολιτισμικά δεδομένα…

Παράξενη ετούτη η συνέντευξη, καθώς όχι μόνο είσαι ένας από τους λογοτέχνες του οποίου ο ποιητικός λόγος είναι στο επίκεντρο της παράστασης, αλλά άθελά σου έγινες και «νονός» της, μια και ο τίτλος «Αγέννητες Μνήμες» είναι δάνειο από το ποίημά σου «Δεξαμενές», που συμπεριλαμβάνεται στο project. Παράξενο και για σένα, για όσα θ’ ακούσεις να λέω για ένα έργο που σε εμπλέκει και σε αφορά, κατά κάποιο τρόπο, ερήμην σου.
Με την ομάδα μου, λοιπόν, Geo–V & Perfo Poet Art, θα παρουσιάσουμε την ποιητική performance «Αγέννητες Μνήμες / Mnemes Unborn», στις 22 & 23 Νοεμβρίου στο Θέατρο Αυλαία στη Θεσσαλονίκη. Ο λόγος εφτά ποιητών (θα αναφερθώ ονομαστικά στη συνέχεια), τρεις performers (Vanessa Barré, Σεμπάστιαν Τσιφής και η υποφαινόμενη), τρεις μουσικοί (Μαρία Ανισέγκου, Ανδρέας Ζιάκας, Κώστας Μαγγίνας) και δύο εικαστικοί (Χρήστος Αλαβέρας, Ιωάννα Σκαντζέλη), σε ένα συμμετοχικό δια-καλλιτεχνικό poem-art που εκδιπλώνεται επί σκηνής μέσα από την τέχνη της performance, το σώμα, τη φωνή, installation, χορό, video projection, ηχητικά τοπία, μουσικούς αυτοσχεδιασμούς και εικαστική δράση, με την σκηνοθετική ματιά του Κωνσταντίνου Αθυρίδη και την εικαστική επιμέλεια του Γιάννη Μήτρου.

Επίσης, να πούμε ότι η παράστασή σου έχει την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού. Τι σημαίνει πρακτικά αυτό;

Πράγματι, το έργο έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα των επιδοτούμενων εκδηλώσεων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, που αφορά τις σύνθετες πολυθεματικές δράσεις για το 2021, έχοντας παράλληλα την αιγίδα του. Αυτό σημαίνει ότι απολαμβάνει την επίσημη ηθική και οικονομική υποστήριξη ενός κρατικού φορέα. Ιδιαίτερα τιμητική είναι και η αιγίδα του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.

Αν κι εγώ γνωρίζω την πορεία του συγκεκριμένου έργου από την πρώτη στιγμή που γεννήθηκε ως σκέψη στο μυαλό σου, ωστόσο θα ήθελα να μας πεις το πώς ξεκίνησε αυτή η ιδιαίτερη ιδέα.

Η αρχική ιδέα γεννήθηκε την άνοιξη του 2020, στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή», μετά από προτροπή και ενθάρρυνση του καθηγητή και διευθυντή του Προγράμματος, Τριαντάφυλλου Η. Κωτόπουλου, κι αφού μόλις είχα παραδώσει τη διατριβή μου με θέμα την performance (επιτελεστική) ποίηση. Με άξονα τον ποιητικό λόγο λογοτεχνών που σχετίζονται με το συγκεκριμένο μεταπτυχιακό, το έργο σχεδιάστηκε για να παρουσιαστεί στο ευρύτερο κενό και υλοποιήθηκε με τη συμμετοχή εξωλογοτεχνικών καλλιτεχνικών φωνών.

Είμαι σίγουρος ότι πολλοί αναγνώστες θα αναρωτηθούν τι σημαίνει ο όρος «Επιτελεστική Ποίηση». Πρόκειται για ένα νέο πεδίο τέχνης; Δώσε μας έναν ορισμό…

Η ίδια η ιδέα του «ορισμού» αντιτίθεται στη λογική της επιτέλεσης ως μια διαδικασία in progress. Άρα, μάλλον αποσαφηνίζουμε παρά ορίζουμε.
Η επιτελεστική ή performance ποίηση είναι ένα σύγχρονο ποιητικό είδος με ρίζες που φτάνουν στον Όμηρο και τον Εμπεδοκλή. Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε στην Αμερική το 1980, αν και τις πρώτες σύγχρονες σωματικές ποιητικές δράσεις τις εντοπίζουμε στις Πρωτοπορίες των αρχών του 20ου αιώνα (Ντανταϊσμός, Φουτουρισμός, Σουρεαλισμός) και τις συνέχειές τους τη δεκαετία του ’60 (Conceptual Art, Bauhaus, CoBra, Fluxus). Οι ποιητές εκείνοι επιδίωξαν να επανασυνδέσουν την ποίηση με την τελετουργική της καταγωγή, με το σώμα, με τη ζωή, ως αντίδραση στην αστική ηθική που είχε εκβάλει σε έναν παρανοϊκό πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, κι έναν δεύτερο, λίγα χρόνια μετά, ακόμη παρανοϊκότερο, με εκατομμύρια νεκρούς.
Θα μου πεις, καλά τότε˙ η συνθήκη ήταν άγρια και επέβαλε στους καλλιτέχνες να αντιδράσουν. Σήμερα ποια αναγκαιότητα υπαγορεύει μια εκ νέου επιστροφή στο σώμα, στην επιτελεστικότητα και τη ζωντανότητα; Και απαντώ: Από το τέλος του 20ου αιώνα και μετά, περνάμε σταδιακά από μια αναλογική σε μια ψηφιακή εμπειρία ύπαρξης. Αυτή ακριβώς η αποϋλοποίηση, η αποξένωση από το βίωμα (που πλέον γίνεται «κυβερνο-βίωμα»), επιτάσσει την επανασύνδεση με το «χαμένο σώμα», με την απτή ζωή. Κι όπως λέει ο Γιάννης Μήτρου, ο οποίος επιμελείται εικαστικά το έργο μας, «η αντίσταση ως τέτοια, σε κάθε επίπεδο της κυρίαρχης βιο-εξουσίας, στο τέλος έχει να κάνει με αληθινά σώματα σε αληθινούς χώρους».
Πρόκειται για ποίηση πέρα από τη σελίδα που σχεδιάζεται και παρουσιάζεται ζωντανά στο κοινό από τον ίδιο τον ποιητή. Μιλάμε για ενσώματο ποιητικό λόγο. Σημαντικό στοιχείο η διαμεσικότητα, δηλαδή, η σύζευξη της ποίησης με άλλα είδη τέχνης.
Να πούμε ότι η επιτελεστική ποίηση γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση στο σημερινό κόσμο, από την Αμερική έως την Ιαπωνία. Τα τελευταία δε χρόνια δημιουργείται και στη χώρα μας ένα input από ποιητές που πειραματίζονται με το είδος.
Ειδικά, πάντως, για το έργο «Αγέννητες Μνήμες / Mnemes Unborn» θα προτιμούσα τον χαρακτηρισμό «ποιητική performance», καθώς –εκτός των δικών μου ποιημάτων– δεν εμφανίζονται οι ίδιοι οι ποιητές επί σκηνής, ούτε έχουν εμπλακεί στη σκηνική εκδίπλωση των ποιημάτων τους. Παραμένουν, βέβαια, όλα τα άλλα χαρακτηριστικά της performance ποίησης (διαμεσικότητα, χρήση τεχνολογικών μέσων, εμπλοκή του σώματος, αυτοσχεδιασμός κ.λπ.).

Αν καταλαβαίνω καλά, το κυρίαρχο στοιχείο είναι ο ποιητικός λόγος ο οποίος πλαισιώνεται με άλλα είδη τέχνης όπως μουσική, θέατρο, εικόνα κτλ. Θα ήθελα να σε ρωτήσω το εξής: Τις υπόλοιπες τέχνες τις χρησιμοποιείς επικουρικά για να αναδείξεις την ποίηση ή έχουν τον δικό τους ανεξάρτητο ρόλο μέσα στην παράσταση; Δηλαδή η μουσική και το θέατρο για παράδειγμα ξεστρατίζουν ή απλώς υπάρχουν για να υπηρετούν τις λέξεις;

Η διαμεσικότητα ή δια-καλλιτεχνικότητα είναι από τα βασικά γνωρίσματα της performance ποίησης. Ο ποιητής αξιοποιεί άλλες καλλιτεχνικές του δεξιότητες («poetartist» θα τον έλεγε ο Γάλλος ποιητής-performer Julien Blaine και «ποιητέχνη» ο ποιητής διαμέσων Δημοσθένης Αγραφιώτης) ή/και συνεργάζεται με άλλους καλλιτέχνες ως συνδημιουργός. Οι άλλες τέχνες ωστόσο δεν χρησιμοποιούνται απλά επικουρικά για να αναδειχθεί ο ποιητικός λόγος. Ούτε δρουν ανεξάρτητα στην παράσταση. Όλα τα στοιχεία συνδέονται οργανικά και παράγουν μια νέα ολότητα: ένα συνολικό διαμεσικό ζωντανό ποιητέχνημα με αρχή, μέση και τέλος.
Ο ποιητικός λόγος από τη φύση του ενέχει μουσικότητα και ρυθμό. Έχει σημασία η εκφορά, ο επιτονισμός, κάτι που ενυπάρχει μεν στο γραπτό λόγο αλλά δεν αναδεικνύεται. Στην πραγματικότητα ανέκαθεν η ποίηση ήταν προφορική και παραστατική. Η εμμονή στη γραπτή όψη της αφορά τα τελευταία εκατό χρόνια και είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση της ποίησης από το ευρύ κοινό. Σήμερα παρατηρείται μια επιτελεστική στροφή στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και βιώνουμε την πραγματικότητα, άρα και μια «αλλαγή παραδείγματος» στην καλλιτεχνική δημιουργία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η βράβευση με το Νόμπελ Λογοτεχνίας 2016 ενός ποιητή της σκηνής, του Bob Dylan (ένα θέμα που ξέρω ότι κατέχεις καλά, έχοντας διαβάσει και το εξαιρετικό βιβλίο σου). Αυτή η στροφή επιτρέπει στην ποίηση (ή απαιτεί από αυτήν) να εκδιπλωθεί πέρα από το χαρτί, στο δημόσιο χώρο, επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση ποιητή-αποδέκτη. Θα λέγαμε ότι η έννοια και η πρακτική της performance «μπολιάζει», κατά κάποιο τρόπο, την ποίηση και δίνει ένα νέο ποιητικό είδος με διαφορετική λειτουργικότητα.
Η performance ποίηση δεν έχει να κάνει καθόλου με το θέατρο. Είναι άλλη η σύμβαση. Υπάρχει μεν σχεδιασμός αλλά όχι σενάριο (με τη θεατρική έννοια). Υπάρχει σωματοποίηση αλλά όχι υποκριτική. Ο performer δεν υποδύεται κάτι άλλο από αυτό που είναι. Είναι μεν παράσταση, δηλαδή, το έργο παρίσταται (και αφορά) το «εδώ και τώρα», αλλά όχι αναπαράσταση μιας κατάστασης που αναφέρεται σε διαφορετικό χρόνο, τόπο και πρόσωπα.
Όσο για την εικόνα, δεν επιδιώκει τόσο να εικονοποιήσει τον ποιητικό λόγο, να αποτυπώσει, δηλαδή, με εικόνες αυτό που λέγεται με λέξεις, όσο να τον ανασημασιοδοτήσει, να βρει νέους νοηματικούς κόμβους ή διαστάσεις.
Ο στόχος όλων αυτών είναι η δημιουργία ενός τρισδιάστατου ποιητικού συμβάντος που θα προσφέρει στον αποδέκτη μια αναστοχαστική, πολυεπίπεδη και πολυαισθητηριακή εμπειρία. Ο τρόπος πρόσληψης, επομένως, είναι διαφορετικός από μια ανάγνωση ή απλή απαγγελία ενός γραπτού κειμένου.

Με ποιο κριτήριο επέλεξες το συγκεκριμένο υλικό;

Καταρχάς, μιλάμε για ποιητικές φωνές που γνώρισα στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Σπουδαίους ποιητές –που όχι μόνο διδάχθηκα απ’ αυτούς, όπως ο Τριαντάφυλλος Η. Κωτόπουλος και ο Γιώργος Παναγιωτίδης, αλλά συμπορευτήκαμε, κατά κάποιο τρόπο, στη μαθητεία της δημιουργικής γραφής, όπως ο Αντώνης Δ. Σκιαθάς και ο Ζαχαρίας Κατσακός– καθώς και νεότερες λογοτεχνικές φωνές που ξεχώρισα, όπως η Κική Σαραντέα και ο Δημήτρης Π. Νάσκος.
Μέσα από μια πληθώρα ποιημάτων που έθεσαν οι ποιητές στη διάθεσή μου, επέλεξα εκείνα που θεώρησα ότι θα μπορούσα να τα μεταγράψω με έναν επιτελεστικό τρόπο. Το κριτήριο υποκειμενικό, βεβαίως. Δεν ήταν εύκολο. Το πρώτο στάδιο (η δημιουργία κινούμενων εικόνων προκειμένου να αξιοποιηθούν ως video projection στη μετέπειτα ζωντανή παράσταση) διήρκησε έξι μήνες. Το δεύτερο στάδιο, η ζωντανή παρουσίαση ενός συνολικού έργου, είναι μια άλλη «επίπονη» διαδικασία που χρίζει ιδιαίτερης προσοχής, καθώς ενέχει τον κίνδυνο της έκθεσης μπροστά στο κοινό. (Η χρήση του ενεστώτα χρόνου σημαίνει ότι η διαδικασία συνεχίζεται…)

Υποθετικά, αν έμπαινες σε μια τάξη ενός δημοτικού σχολείου και σε πλησίαζε ένα κοριτσάκι και σε ρωτούσε: «Γεωργία, τι θα πει αγέννητες μνήμες;» Τι θα του απαντούσες;

Ωραία και δύσκολη ερώτηση! Το «αγέννητες μνήμες» θέτει ένα ζήτημα βιωμένου χρόνου. Θα του ζητούσα, λοιπόν, να μου πει τι νομίζει ότι θα συνέβαινε αν η ζωή μας γινόταν εξολοκλήρου ψηφιακή. Θα ξεχώριζε άραγε το πραγματικό από το φανταστικό, το πριν από το μετά, το εδώ από το εκεί; Η «μνήμη» αφορά κάτι που έχει γίνει στο παρελθόν, ενώ η λέξη «αγέννητη» δείχνει ένα πιθανό μέλλον. Στις «αγέννητες μνήμες» το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον έχουν γίνει ένα. Θα μπορούσαν να αναφέρονταν σε μια κατάσταση όπου θα υπάρχουμε ως data στον αέρα του διαδικτύου, σε μια διάσταση χωρίς διαστάσεις. Νομίζω ένα παιδί θα το καταλάβαινε, ίσως, καλύτερα από έναν μέσο ενήλικα, καθώς δεν υπάρχουν (ακόμη) όρια στη φαντασία του. Κι εξάλλου τα σημερινά παιδιά έχουν εξοικειωθεί από νωρίς με την ψηφιακή τεχνολογία.
Παρεμπιπτόντως, στο έργο μας εμφανίζεται, επί σκηνής, ο μικρός Δημήτρης Στεφανίδης. Παίζει με το κινητό του, απορροφημένος από την ψηφιακή πραγματικότητα, την ίδια στιγμή που ο ηλικιωμένος αναλογικός εαυτός του φαίνεται να τον παρατηρεί από την οθόνη…

Σ’ ευχαριστώ από καρδιάς, Δημήτρη, παλιέ μου συμφοιτητή και νυν συν-ποιητή.