Πολιτική αλαζονεία και διαφθορά στα χρόνια
της προοδευτικής μεταπολίτευσης
Το τέταρτο πεζογραφικό έργο του Θεσσαλονικιού συγγραφέα Γιώργου Γκόζη Θραύση κρυστάλλων είναι «το πρώτο του εκτενές αφηγηματικό κείμενο», μια και «ο κατακερματισμός και η αποσπασματικότητα» του βίου τον οδηγούσαν «σε μικρής έκτασης ιστορίες». Ο ίδιος πρωτοεμφανίστηκε στον χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας με τη συλλογή διηγημάτων Ο νυχτερινός στο βάθος, Νεφέλη 2002. Δώδεκα χρόνια μετά, κυκλοφόρησε την επίσης συλλογή διηγημάτων Αφήστε με να ολοκληρώσω, Πόλις 2014. Με το Γκουανό του, Πόλις 2016 δοκιμάζεται στο εκτενέστερο αφηγηματικό είδος της νουβέλας, που συναρθρώνεται όμως από πέντε επιμέρους «μονολόγους σε σκυταλοδρομία» [Λίζυ Τσιριμώκου, «To ανθρωπολίπασμα της Ιστορίας – Πέντε γλαφυροί μονόλογοι σε σκυταλοδρομία. Πέντε πρόσωπα ανιστορούν τη δύσκολη ζήση τους», Το Βήμα, 15 Απριλίου 2016].
Στη Θραύση Κρυστάλλων υπάρχουν αυτοτελείς διηγήσεις, δίχως ενιαίο άξονα. Διηγήματα αντί μυθιστορήματος, ενώ στο μυθιστόρημα υπάρχουν και άλλα, εκτενή μάλιστα, αυτοαναφορικά σχόλια του συγγραφέα, όπως στις σελίδες 10-13. Η Θραύση Κρυστάλλων είναι όντως το εκτενέστερο αφηγηματικό του κείμενο. Έχει ενδιαφέρον ότι ο συγγραφέας μόνο υπαινικτικά την κατατάσσει στα μυθιστορήματα, περιγράφοντάς την απλώς ως το εκτενέστερο αφηγηματικό του κείμενο. Η επιλογή αυτή μάλλον δεν είναι τυχαία, καθώς με τον τρόπο αυτό ίσως επιδιώκει να ενισχύσει την αληθοφάνεια των παθημάτων του κεντρικού του ήρωα, του πατέρα, τα οποία περιγράφει σε πρώτο πρόσωπο.
Το βιβλίο εκτείνεται σε 302 σελίδες και διαρθρώνεται σε 66 κειμενικές ενότητες, ορισμένες από τις οποίες λειτουργούν και αυτονόμως ως ολοκληρωμένα διηγήματα. Στην αίσθηση αυτή κατά πολύ συμβάλλουν και οι 66 αυτοί τίτλοι-σχόλια των κειμενικών ενοτήτων που συναποτελούν το μυθιστόρημα και σχολιάζουν με απόλυτη σχεδόν πυκνότητα τον θεματικό τους πυρήνα, με εργαλεία την ευφυή εικαστικότητα, το λανθάνον χιούμορ, την ανατρεπτικότητα και την έκπληξη από τον αναπάντεχο συνδυασμό γλωσσικών σημείων, με λέξεις σε δημοτική και καθαρεύουσα, αρχαία ελληνική, βυζαντινή, λατινική και αγγλική γλώσσα, καθώς και λέξεις με ιστορικά συμφραζόμενα. Δείγματος χάριν: «Αιτία θανάτου: Οξύ Κίνημα του μυοκαρδίου», «Το γράμμα κάπα ως κοινή ίσαλος γραμμή», «Θερμιδώρ το καταχείμωνο», «Μήνας Ανθεστηριώνας στο Τσερνόμπιλ», κ.ά.
Ως τέτοια, ως διηγήματα δηλαδή, ορισμένα από αυτά είχαν ήδη δημοσιευτεί ή εκδοθεί. Ενδεικτικά: το τεμάχιο 26 με τίτλο «Σαμπάιλε» στις «Ιστορίες της Κυριακής» του εντύπου περιοδικού «Κ» της Καθημερινής της Κυριακής, το τεμάχιο 29 με τίτλο «Σήματα καπνού» στο ηλεκτρονικό λογοτεχνικό περιοδικό Φτερά Χήνας, ενώ το τεμάχιο 50 με τίτλο «Η δόξα στην Αγία Παρασκευή» είναι το διήγημα «Η Δόξα στη Διαλογή» της συλλογής διηγημάτων Ο νυχτερινός στο βάθος.
Τι είναι όμως η Θραύση κρυστάλλων, με το ιδιαίτερο εξώφυλλο και τα λιγοστά θραύσματα κρυστάλλων εκ των οποίων κυρίαρχο είναι αυτό που απεικονίζει ομιλητικότατον θραύσμα γυναίκας από την περί το εφήβαιον περιοχή;
Πρόκειται για μια ιστορία γραμμένη σε πρώτο πρόσωπο -η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο είναι ίδιον του αυτοβιογραφικού λόγου, αλλά και του απομνημονεύματος, τα οποία συσχετίζονται και με το ζήτημα της βιωμένης ιστορίας. Ο Άρης σε 66 στιγμιότυπα, στέλνει μια ηλεκτρονική επιστολή προς τη Μαρία, τον εφηβικό του έρωτα, είκοσι πέντε χρόνια μετά την πρώτη γνωριμία τους –συμμαθητές στο ίδιο σχολείο–, την εξάμηνη σχέση τους και τον μακρόχρονο χωρισμό τους. Μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και των e-mails προς τη Μαρία -μια ακόμη αποτύπωση της μετεξέλιξης του κλασικού επιστολικού μυθιστορήματος σε ηλεκτρονικό επιστολικό-, ο Άρης τής αφηγείται από το στιγμιότυπο 2 και μετά όσα συνέβησαν στη ζωή του και στους προγόνους του, ξεκινώντας την αφήγηση από τα μέλη της οικογένειας του παππού του, που, μετά τον δεύτερο Мεγάλο Пόλεμο, επέλεξαν την πόλη ως τόπο κατοικίας της, έγιναν μέλη του Κομμουνιστικоύ Κόμματος Ελλάδας και στο εικονοστάσι τους φύλαγαν τις εικόνες του Άρη Βελουχιώτη και της Παναγίας της Τριχερούσας.
Μαθημένος στα νάματα της ελευθερίας ο πατέρας του Άρη: «Η ελευθερία καθόρισε τον Πατέρα. Κυλούσε γενετικά στο αίμα, όπως κυκλοφορούσε και η αύρα της… παντού στο πατρικό του». Ενδιαφέρουσα επιλογή τόσο του κεφαλαίου γράμματος Π στη γραφή της λέξης Πατέρας όσο και των πτώσεων του προσωπικού άρθρου και των κτητικών αντωνυμιών που συνοδεύουν τη λέξη. Ο τρόπος αυτός κεφαλαιογράμματης γραφής των προαναφερθεισών λέξεων είναι συχνός στα θεολογικά κείμενα που αφορούν στον Θεό Πατέρα και τον Ιησού Χριστό.
Ο πατέρας του, λοιπόν, ακολουθεί στην πολιτική τον δικό του δρόμο. Θαυμάζει τον ειρηνιστή Γρηγόρη Λαμπράκη, εντάσσεται στην ΕΔΑ και συμμετέχει στις διαδηλώσεις της γενιάς του 1-1-4, εγγράφεται στο ΚΚΕ, αποχωρεί όμως σύντομα, μέχρι που στις τρεις Σεπτέμβρη του 1974 συναντάται με το… πεπρωμένο του, το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα ή, όπως αποκαλείται στο μυθιστόρημα, το Κίνημα, του οποίου γίνεται ένα από τα ιδρυτικά στελέχη: «Ο Πατέρας ερμήνευσε το Κίνημα ιδεαλιστικά ήδη από την ονομασία του, όπως επίσης το ερμήνευσε και κατά κυριολεξία, ως όχημα έκφρασης δηλαδή του οράματος της παραγκωνισμένης κοινωνίας των πολιτών, δίχως τη στενή θεώρηση ενός οικονομιστικού μόνον μοντέλου: οι κινηματίες είναι κοινωνιστές, στελέχη […] της κοινωνίας της κοινοκτημοσύνης» (σελ. 49-50).
Το πλήρωσε, ωστόσο, αδρά, διότι ενώ εμφορούνταν «από μια συνεπή ιδεολογία ακτημοσύνης, αγωνιστικού πνεύματος και φιλαλληλίας», αυτή «στο τέλος λειτούργησε ως όπλο το οποίο εκπυρσοκρότησε και Τον πυροβόλησε στον κρόταφο» (σελ. 51). Πώς; Ως εξής: ο Πατέρας αγωνίζεται με όλη του την αφοσίωση για την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από το Κίνημα και συγχρόνως για την εκλογή τού παιδικού του φίλου Πέτρου-Πιέρρου στη θέση βουλευτή, η οποία εξασφαλίζει στον Πιέρρο θέση σε Υπουργείο, λογική τότε ανταμοιβή για τον μεγάλο αριθμό ψήφων που έφερε. Ο μετονομασθείς Πιέρρος αναθέτει απευθείας το έργο του εποπτικού και διαχειριστικού φόρτου της κρατικής μονοπωλιακής Βιομηχανίας Άλατος στον Πατέρα, ο οποίος και δέχεται, παραβαίνοντας την πάγια αρχή του να αρνείται το δημόσιο χρήμα, χωρίς όμως να αμείβεται με παχυλό μισθό. Υπηρετώντας στην Άλατος δέχεται να βοηθήσει «σύντροφο» σε δύσκολη θέση καταβάλλοντάς του δανεικά 3.000.000 δρχ. για μια εβδομάδα από το ταμείο κάλυψης των διαχειριστικών αναγκών της βιομηχανίας. Τα δανεικά δεν γυρίζουν πίσω ποτέ και ο Πατέρας ζητά διαμεσολάβηση για τη ρύθμιση του χρέους και την εξόφλησή του μέχρι τελευταίας δεκάρας, συμπεριλαμβανομένων των τόκων, στην αρχή από τον παιδικό του φίλο Πιέρρο, στη συνέχεια από τους «συντρόφους» του Καϊάφα και Άννα Πάσχη, των οποίων ο ίδιος είχε φροντίσει την είσοδο στο Δημόσιο και που πλέον κατείχαν θέσεις ευθύνης στην Άλατος, προκειμένου να προωθήσουν το θέμα του στο διοικητικό της συμβούλιο. Οι Πάσχοι αποδεικνύονται άπασχοι (σελ. 156) και ο πατέρας του Άρη καταφεύγει στον εκσυγχρονιστή διευθύνοντα σύμβουλο της Άλατος Ράκο Αποκαθημένη -βιβλική έκφραση: «Ως ράκος αποκαθημένης πάσα η δικαιοσύνη ημών» (Ησαΐας 6)- καταθέτοντας την πρότασή του για τη σταδιακή εξόφληση. Ο διευθύνων όμως επιλέγοντας «την πολιτική της κάθαρσης και της πάταξης της διαφθοράς» ως το καλύτερο πολιτικό του όπλο, προκρίνει τα δικαστήρια και τα υπαγορευμένα πρωτοσέλιδα σε ρόλο άγγελου τιμωρού και με τη δικαιοσύνη του στην κυριολεξία ως ράκος αποκαθημένης: «Τα παλικάρια τα καλά σύντροφοι τα σκοτώνουν» είναι ο τίτλος του σχετικού στιγμιοτύπου συνάντησης πατέρα και Αποκαθημένη (σελ. 162-171).
Ακολουθούν οι επί δεκαετία (1990-2000) δικαστικές περιπέτειες του Πατέρα, με τον οποίο ο Άρης συμπορεύεται σε δικαστήρια, σε δικηγόρους και σε βιοποριστική εργασία για την επιβίωση, ώσπου ο πατέρας του στο τέλος δικαιώνεται πλήρως και αφού στο μεταξύ έχει αποδώσει μέχρι τελευταίας δεκάρας τα χρεωστούμενα στο Δημόσιο, για να φύγει από τη ζωή από οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου στα 57 του χρόνια, έναν μόλις χρόνο μετά την αθώωσή του. Να σημειωθεί εδώ πως στο μυθιστόρημα και οι άλλοι δυο αδελφοί του πατέρα πεθαίνουν επίσης στα 57 έτη ζωής τους.
Αυτή είναι η ιστορία του αφηγήματος σε αδρές γραμμές. Δεν είναι όμως καθόλου μονότροπη όπως παραπάνω παρουσιάζεται, ούτε ο χρόνος της είναι ευθύγραμμος, αφού δύο είναι οι βασικοί θεματικοί πυρήνες της. Η ιστορία της πολιτικής δίωξης του πατέρα του Άρη και η πλήρης διάψευσή του από την πορεία του Κινήματος που θα έφερνε την Αλλαγή, και εν παραλλήλω η ερωτική ιστορία του Άρη με τη Μαρία, προς την οποία ο Άρης αφηγείται συστηματικά, και χρόνο τον χρόνο, τα γεγονότα από την έλευση του Πα.Σο.Κ στην εξουσία, την αλλοτρίωση λόγω εξουσίας των «συντρόφων» του, το «βρώμικο ’89», τη Συγκυβέρνηση, την Οικουμενική, τις αλλεπάλληλες εκλογές τη δεκαετία του ’90.
Τη συνεχή ροή των πολιτικών γεγονότων που έχουν σχέση με την «πρώτη ουσιαστικά αριστερή κυβέρνηση στην Ελλάδα από τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους» (σελ. 50) -στην τριχοτόμηση μεταπολιτευτικά του ΕΑΜογενούς κόσμου (ΚΚΕ, ΚΚΕ Εσωτερικού και Πα.Σο.Κ) αναφέρεται και ο Αντώνης Λιάκος, Ο ελληνικός 20ος αιώνας, Πόλις, 2019, σ. 670- διακόπτουν οι ηλεκτρονικές επιστολές του Άρη προς τη Μαρία, που εγκιβωτίζουν μνήμες από την ερωτική τους ιστορία και τη διαρκή αναζήτησή της μέχρι τα δεκαοκτώ του χρόνια, αλλά και από τις προσωπικές του περιπέτειες για την εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, τα χρόνια του στον στρατό, τη γνωριμία με τη σύζυγό του Ηλιάνα, τον γιο και το διαζύγιό τους.
Το εκτενές αυτό αφήγημα του Γιώργου Γκόζη θα πρέπει ωστόσο να εκληφθεί ουσιαστικά ως έναλίαν απαιτητικό και πολλών επιπέδων λογοτεχνικό παλίμψηστο. Για πολλούς λόγους, μερικοί από τους οποίους και οι κάτωθι:
1) Οι συχνές διακειμενικές αναφορές του στα βιβλία της Αγίας Γραφής, αλλά κυρίως στη σύγχρονη νεοελληνική και ξένη πεζογραφία, το εύρος των οποίων δείχνει πλήρη εποπτεία της συγγραφικής παραγωγής της σχετικής με τη θεματική και τον χρόνο του μυθιστορήματος: δεν χρησιμοποιεί παραθέματα, αλλά λέξεις, τίτλους και σχόλια που προκύπτουν από τον θεματικό τους πυρήνα. Ενδεικτικά αναφέρονται, μεταξύ άλλων, οι: Γιάννης Ατζακάς, Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Παντελής Καλιότσος, Χρόνης Μίσσιος, Νίκος Τσιφόρος, Τζωρτζ Όργουελ, Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν, και πολλοί άλλοι.
2) Οι επίσης συχνές αναφορές σε τραγούδια Ελλήνων και ξένων μουσικών και κινηματογραφικές ταινίες που διασπούντη μονοφωνικότητα του πρωτοπρόσωπου αφηγητή και αποδίδουν μια έμμεση πλούσια πολυτροπικότητα στο αφήγημα. Σημειωτέον ότι με φροντίδα του συγγραφέα κατατίθεται πλήρης καταγραφή των στοιχείων του αναφερόμενου τραγουδιού, της κινηματογραφικής ταινίας και των δημιουργών τους.
3) Η τολμηρή γλώσσα, σύμμεικτη απόλέξεις, αλλά και σχήματα, όπως τα συχνά δυαδικά αυτοαναιρούμενα σχήματα από τη χριστιανική βυζαντινή γραμματεία. Αξίζει να αναφερθεί η χρήση ονομασιών των μηνών από το Γαλλικό Δημοκρατικό ή Επαναστατικό Ημερολόγιο που προήλθαν από τη λατινική και την αρχαία ελληνική γλώσσα.
Γιώργος Γκόζης, Θραύση Κρυστάλλων, εκδόσεις Ποταμός, 2020