Το τελευταίο ποιητικό βιβλίο της Τασούλας Καραγεωργίου, «Τα πήλινα ποιήματα» (Κέδρος, 2021), απαρτίζεται από την επανέκδοση δύο ποιητικών συλλόγων σε ένα συγκεντρωτικό τόμο: τη «Χελώνα του Κεραμεικού» (Γαβριηλίδης, 2011) και τη –βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών– «Πήλινη χορεύτρια» (Γαβριηλίδης, 2019). Η κριτική έχει ήδη αποφανθεί για τα δύο έργα, τα οποία έχουν μελετηθεί και επαινηθεί στο παρελθόν. Στόχος μας είναι να αναδείξουμε την ιδεολογία των δύο συλλογών μέσα από την αναγνωστική πρόσληψη. Σε κάθε περίπτωση η συνύπαρξη των δύο έργων σε μία συγκεντρωτική έκδοση εμπλουτίζει την εικόνα που μπορούμε να σχηματίσουμε, καθώς λειτουργούν ως ένα έργο ενιαίας σύλληψης.
Κοινό σημείο των συλλόγων είναι τα επιγράμματα και τα μνημεία του αρχαίου πολιτισμού μέσα από το πρίσμα ενός σύγχρονου προβληματισμού. Μέσα από τις συνθέσεις η ποιήτρια σχολιάζει και περιγράφει έργα του αρχαίου πολιτισμού, είτε πρόκειται για γλυπτά (ειδώλια, αγάλματα και επιγραφές) που εκτίθενται σε μουσεία είτε για ποιητικό λόγο από την Παλατινή Ανθολογία ή την πιο πρόσφατη λογοτεχνική παράδοση. Πρόκειται για μια βαθιά στοχαστική ποίηση που φέρνει στην επιφάνεια τα ανθρωποκεντρικά μηνύματα της αρχαίας και νεότερης τέχνης.
Η ιδεολογία του τόμου συνδέεται τόσο με την κατευθυντήρια ιδέα της σύμπλευσης του αρχαίου πνεύματος με τον σύγχρονο προβληματισμό όσο και με τη φιλολογική μάτια της δημιουργού. Ο θαυμασμός της ποιήτριας για τα έργα του παρελθόντος (κυρίως του αρχαίου) και την ελληνική γλώσσα, σε συνδυασμό με τον φόβο για όσα αισθάνεται ότι απειλούν την τελευταία, εντοπίζονται σε όλα σχεδόν τα ποιήματα του ποιητικού τόμου. Οι συνθέσεις αναδύουν ένα άρωμα εθνικής υπερηφάνειας, που εύκολα συνδέεται με τον εθνικισμό (μολονότι δεν εντοπίζονται τέτοιες θέσεις ενδοκειμενικά). Η διαρκής επίκληση της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς στο πλαίσιο του διακειμενικού διαλόγου, σε συνδυασμό με τη συχνή χρήση αρχαιοελληνικών λέξεων ή επιγραφών και αποσπασμάτων ή αρχαιολογικών όρων, στρέφει την προσοχή του αναγνώστη στο εθνικό ιδεώδες. Η Ιδέα του τρισχιλιετούς έθνους εμποτίζει όλη τη συλλογή.
Καθώς η γλώσσα τοποθετείται σε μια κλίμακα χρόνου, η συνάντηση των αρχαίων ιδεών με τον σύγχρονο στοχασμό προβάλλει την εθνική ενότητα σε ένα ποιητικό εγχείρημα διερεύνησης του αρχαίου παρελθόντος. Γοητευμένη η ποιήτρια προχωρά σε ποιητικές “σπουδές” πάνω στα απομεινάρια του, συστέλλοντας τον χρόνο. Πρόθεσή της είναι να αναδείξει τις ανθρωποκεντρικές αξίες του ελληνικού πνεύματος και να στοχαστεί πάνω σε πανανθρώπινες αγωνίες. Η ιδεολογία των συνθέσεων του τόμου δεν εντοπίζεται όμως μόνο στις έννοιες των λέξεων αλλά και στη συνοχή και τις μορφές ομιλίας εντός αυτού. Αυτό ακριβώς επιβεβαιώνει τη θέση του Bakhtin που έβλεπε το έργο ως χώρο διαλογικής αλληλεπίδρασης πληθυντικών φωνών ή τρόπων λόγου. Η μεταμοντέρνα λογοτεχνική δομή αντανακλά την περιρρέουσα –κατά Βιζυηνό– ατμόσφαιρα και την κοινωνιοϊδεολογική πραγματικότητα. Αυτή η πολυφωνία είναι εμφανέστατη στο έργο της Καραγεωργίου.
Αν προχωρήσουμε σε μία ηθική προσέγγιση της ανάγνωσης, θα επιβεβαιώσουμε ότι ο εθνικός χαρακτήρας διαγράφει όλο το ποιητικό βιβλίο. Η ηθική της ανάγνωσης, σύμφωνα με τον Τζιόβα, είναι ένα γενικώς αχαρτογράφητο πεδίο για τη σύγχρονη λογοτεχνία. Η ανταπόκριση του αναγνώστη δεν περιορίζεται μόνο στην ερμηνεία, αλλά απλώνεται σε μία συναισθηματική και ιδεολογική σύνδεση του με το, για την αποκάλυψη των αξιών και των ιδεών που εντοπίζει σε αυτό με βάση τους δικούς του ορίζοντες προσδοκίας. Κάθε πολιτιστικό κείμενο ξεπερνά τις διαχωριστικές γραμμές της κειμενικής αυτοτέλειας και αλληλεπιδρά με το περιεχόμενο και την αναγνωστική ανταπόκριση της εποχής που διαβάζεται. Σε αυτό το πλαίσιο όμως η “σφιχτή” γραφή και το πλήθος των πληροφοριών καθιστούν τον ποιητικό τόμο πηγή γνώσης. Μολονότι δεν είναι φιλοδοξία της ποιήτριας να καταθέσει ένα εγχειρίδιο, εντούτοις η τοποθέτηση στην προθήκη του παρόντος των έργων (με τις περιγραφικές λεπτομέρειες και τα σχόλια) μετατρέπουν τα ποιητικά κείμενα σε πηγή γνώσης “μουσειοποιώντας” την ποίηση. Αυτό όμως προσδίδει στην ποίηση έναν εργαλειακό χαρακτήρα και μία χειραγωγική πρόθεση που στοχεύει στην εξύψωση του αρχαίου πνεύματος και της προσωπικής έρευνας. Δεν επενδύει στην προβολή των αναγκών του αναγνώστη (ακόμα και εκείνων που ενδεχομένως αυτός δεν γνωρίζει πως έχει), αλλά οδηγεί σε μία λογοτεχνική εσωστρέφεια.
Η λογοτεχνία και ο πολιτισμός δεν είναι ουδέτερα ιδεολογικά φαινόμενα. Εμπεριέχουν αξίες και αρχές, σχετίζονται και συγκρούονται με ιεραρχίες και κοινωνικούς αποκλεισμούς, συγκροτούν αντιστάσεις. Η αισθητική ιδεολογία των συνθέσεων της Καραγεωργίου αντικρούει τις κυρίαρχες φόρμες. Ο θρυμματισμένος και ακανόνιστος τυπογραφικά στίχος, με την παρεμβολή έμμετρων στίχων και σχολίων, έρχεται σε αντίθεση με το ποιητικό ιδεώδες που διαπραγματεύεται, ενώ την ίδια στιγμή αντιτίθεται στο “εθνικό ιδεώδες”, κάτι που καταδεικνύει μία οπτική του μεταμοντέρνου συγκρητισμού, όπου το εθνικό συνυπάρχει με φόρμες υβριδικές, προσπαθώντας να καταθέσει μία καινοτόμα αισθητική πρόταση. Το μεταμοντέρνο, βέβαια, έχει διαρκώς τα μάτια του στραμμένα στο παρελθόν. Μεταπλάθει τα υλικά του σε μία προσπάθεια να μιλήσει για το παρόν, ακόμα κι αν προσπερνά τα σύγχρονά του κοινωνικά δεδομένα. Η τέχνη είναι εκείνη που συνενώνει τους πόλους του χρόνου ως έκφραση της συλλογικής μνήμης.
Αυτό ακριβώς επιδιώκει και η ποιήτρια με την κατάθεση σχολίων ενδοκειμενικά, σχεδιάζονταν έναν ιδιαίτερο διάλογο με τον αναγνώστη. Συχνά η ποιήτρια καταθέτει μία πληροφορία ως σχόλιο προς τον αναγνώστη τοποθετημένη μέσα σε παύλες ως αποστροφή εν τη ρύμη του λόγου[1]. Άλλες φορές κάποιο παραθετικό σχόλιο προσφέρει μια δευτερεύουσα πληροφορία είτε καταθέτει την αρχαιοελληνική διατύπωση ή την απόδοσή της στα νέα ελληνικά[2], ενώ άλλοτε εμπεριέχει κάποιο στοχαστικό σχόλιο[3]. Χαρακτηριστικά είναι τα επιμύθια. Στις περισσότερες συνθέσεις η δημιουργός καταθέτει ένα καταπληκτικό σχόλιο, εντός[4] ή ενίοτε εκτός[5] παρενθέσεως, υπαρξιακής υφής για τον άνθρωπο με αφορμή το αρχαίο πολιτιστικό κείμενο. Στα σχόλια αυτά η δημιουργός προσπαθεί να αποδώσει αυτό που ο Greenblatt αποκάλεσε κοινωνική ενέργεια. Πρόκειται για το κοινωνικό και ιστορικό υπόβαθρο του παλαιότερου έργου, με αφορμή το οποίο η ποιήτρια προσπαθεί να ανιχνεύσει τους κώδικες αξιών, τις πεποιθήσεις και τις στρατηγικές που οργάνωναν την αρχαία ελληνική κοινωνία και τον πολιτισμό της. Τα σχόλια αποτελούν και τον συνεκτικό δεσμό του προβληματισμού της ποιήτριας με το αρχαίο πνεύμα. Το γεγονός ότι υποβιβάζει τοποθετώντας εντός παρενθέσεων το επιμύθιο, φέρνει σε ισορροπία το αρχαίο πολιτιστικό αντικείμενο με τον νεότερο στοχασμό και ταυτόχρονα αναγνωρίζει την πρωτοκαθεδρία του έργου αναφοράς. Το ίδιο όμως το επιμύθιο συγκεντρώνει όλον τον ανθρώπινο πόνο σε μία σύζευξη του χρόνου, αναδεικνύοντας τις διαχρονικές αγωνίες και οδύνες του ανθρώπου. Εκεί συμφύρονται οι ανθρωπιστικές αξίες και η ιδέα περί έθνους που εμποτίζουν το έργο της Τασούλας Καραγεωργίου.
[1] «Η χελώνα του Κεραμεικού» Με την παλιά πατρίδα, Το υπόγειο ποτάμι, Έποψ ο Τενυσίπτερος, Η Ζώσιμη κι ο Ισίδωρος, Ο αρχαϊκός Κούρος, Το ανάγλυφο της μαμμής Αμφαρέτης, Εύφηρος, Επιτύμβιον ανάγλυφο της μικρής Ευκολίνης, Η γυναίκα με το κάτοπτρο, Η πήλινη κοσμογονία, Ο μαρμάρινος ταύρος, «Η πήλινη χορεύτρια» Το ανεξίτηλο χάραγμα, Έτσι ο Κάλβος με αγάπησε, Μία παλιά προφητεία, Η πήλινη χορεύτρια, Με το μισό παπούτσι, Το μπλοκάκι του ποιητή, Στη βαθιά πολυθρόνα, Η αιχμάλωτη νύφη.
[2] «Η πήλινη χορεύτρια» Σαν μικρά ελαφάκια, Δεν σας λέω πως είμαι η Θέτιδα, Ο ποιητής Μελέαγρος, Αίας, Η αιχμάλωτη νύφη.
[3] «Η χελώνα του Κεραμεικού» Για αιθέρια συγκίνηση, Η μνήμη του πηλού, Η δούλη της Ηγησώς, Θρηνωδών γυναικεία ειδώλια, «Η πήλινη χορεύτρια» Δαιμόνιον πτολίεθρον, Το μπλοκάκι του ποιητή, Τριάντα μία Δεκέμβρη στου Γαβριηλίδη.
[4] «Η χελώνα του Κεραμεικού» Η χελώνα του Κεραμεικού, Έποψ ο Τενυσίπτερος, μέσα στον ψίθυρο, για αιθέρια συντήρηση φιλάκια, Η δούλη της Ηγησώς, Το ανάγλυφο της μαμμής Αμφαρέτης, Πιο τυχερός ο κότσυφας, Εύφηρος, Επιτύμβιον ανάγλυφο της μικρής Ευκολίνης, Η πήλινη κοσμογονία, «Η πήλινη χορεύτρια» Το ανεξίτηλο χάραγμα, Κι ο Αίαντας δεν έρχεται, Έτσι ο Κάλβος με αγάπησε, Σαν μικρά ελαφάκια, Η πήλινη χορεύτρια σύνδεση, Με το μισό παπούτσι, Τριάντα μία Δεκέμβρη στου Γαβριηλίδη, Θέατρο Φιλίππων, Η Φαρμακολύτρια.
[5] «Η χελώνα του Κεραμεικού» Η μνήμη του πηλού, Η δούλη της Ηγησώς, Η γυναίκα με το κάτοπτρο Επίσκεψη στη Χαρίεσσα Σφίγγα, «Η πήλινη χορεύτρια» Το μπλοκάκι του ποιητή, Θέατρο Φιλίππων, Στη βαθιά πολυθρόνα, Μονάχα οι λέξεις.