Με την πέμπτη κατά σειρά ποιητική κατάθεσή της Μεταίχμιο, η Βικτωρία Καπλάνη συγκροτεί έναν πολυσήμαντο ποιητικό, αλλά και εσωτερικό χώρο. Το ανά χείρας -κομβικό για την ποιητική διαδρομή της συγγραφέως- βιβλίο αποτελεί, κατά την άποψή μου, μια σύνοψη ιδεών που αναπηδούν τόσο από την ευαίσθητη βίωση της πρωτόγνωρης για την Ελλάδα και την ανθρωπότητα εμπειρίας της οικονομικής κρίσης και της πανδημίας όσο και από ιδιαίτερα προσωπικά βιώματα, τα οποία συμπυκνώνουν αισθητικά τη συναισθηματική και καλλιτεχνική ωρίμανση της ποιήτριας και μια γενικότερη θέαση, δηλωτική της ανθρώπινης περιπέτειας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο τίτλος Μεταίχμιο καταδεικνύει εξαρχής την ορίζουσα της συλλογής και μετατρέπεται ξεκάθαρα σε σημαντικό ερμηνευτικό κλειδί ολόκληρου του βιβλίου.
Με άλλα λόγια, ο τίτλος δεν αναφέρεται μόνο στο κρίσιμο βιολογικό μεταίχμιο του ποιητικού υποκειμένου, αλλά αποτελεί ταυτόχρονα και ένα πολιτικό σχόλιο τόσο απέναντι σε έναν ορθολογιστικό, τεχνοκρατικό, υλιστικό κόσμο που αποστρέφει το βλέμμα από οποιοδήποτε συνεκτικό ανθρωπιστικό και οικολογικό όραμα όσο και απέναντι στον ίδιο μας τον εαυτό που -είτε από ιδιοτέλεια είτε με τις όποιες δεύτερες σκέψεις ή προσχήματα- απώλεσε το ενδεχόμενο θαύμα της ζωής και οπισθοχώρησε βουλιάζοντας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο ψευδαισθητικά κλειστός χώρος της πόλης δεν βιώνεται ως χώρος προστασίας και ασφάλειας, αλλά αντίθετα ως χώρος ανοικτός και ανοχύρωτος˙ έχουμε, με άλλα λόγια, μια μεταιχμιακή πραγματικότητα (προσωπική, εθνική και παγκόσμια), όπως, βεβαίως, την αντιλαμβάνεται και, μάλλον τραυματικά, την εισπράττει το ανήσυχο πνεύμα και ο ευάλωτος ψυχισμός του πάσχοντος γυναικείου υποκειμένου.
Πιο συγκεκριμένα, η συλλογή πραγματεύεται το επίκαιρο, εθνικό, ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικό ζήτημα της οικονομικής, οικολογικής, αλλά κυρίως πνευματικής κρίσης του τόπου και του κόσμου ως μεταιχμιακό βίωμα. Μέσα σε αυτό το αντιθετικό πλαίσιο, τα θέματα της διάψευσης των ονείρων, των προσωπικών και συλλογικών αδιεξόδων της μεταπολεμικής, ελληνικής πραγματικότητας, της σωματικής και ψυχολογικής φθοράς, της γενικότερης ηθικής, πολιτικής, κοινωνικής και πνευματικής έκπτωσης, της τραυματισμένης ενηλικίωσης και τέλος της αίσθησης της εγγύτητας του θανάτου και της σπαρακτικής απώλειας, δεσπόζουν σε όλο το μήκος και πλάτος της συλλογής και καταδεικνύουν αφενός έναν κόσμο αλλοτριωμένο με διαβρωμένο τον κοινωνικό ιστό, βυθισμένο στον ζόφο της καθημερινότητας και στην πνευματική καταβαράθρωση και αφετέρου έναν κόσμο ποιητικό και αόρατο, που κείται πέρα από το προφανές και που ορίζεται από το απροσδόκητο και το θαύμα.
Ανάμεσα σε αυτό, λοιπόν, τον μεταιχμιακό χώρο η ποιήτρια επιχειρεί να φωτίσει τον αδηφάγο, τεχνοκρατικό, υποκριτικό και σκοτεινό χαρακτήρα του σύγχρονου κόσμου, αλλά και να αποτυπώσει την τραυματική ενηλικίωση των σωμάτων και των ψυχών. Και, επομένως, η αφηγηματική, αλλά και λυρική ταλάντωση ανάμεσα στο οικείο και το ανοίκειο, το ιδιωτικό και το συλλογικό, το συγκεκριμένο και το αφηρημένο, το πραγματικό και το ονειρικό-φανταστικό, το διαχρονικό και το επίκαιρο, το παλαιό και το σύγχρονο δεν αποτελεί παρά μιαν επιμέρους εκδήλωση της ευρύτερης διαλεκτικής ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία της καθημαγμένης, αστικής καθημερινότητας, η οποία φαίνεται να ανακινεί και μερικά άλλα συνολικότερου εύρους ζητήματα που αφορούν την κοινωνία γενικότερα και αποδεικνύουν επιπρόσθετα ότι τα ποιήματα είναι γερά προσγειωμένα στον τόπο και την εποχή τους.
Λεπτά ειρωνική, ενίοτε σαρκαστική και, βεβαίως, βαθιά υπαρξιακή, η Καπλάνη αποτελεί παραδειγματική περίπτωση ενός πνευματικού ανθρώπου που αντιλαμβανόμενη το προσωπικό-ιδιωτικό, αλλά και το οικουμενικό μεταίχμιο εξεγείρεται από τη μια απέναντι σε ένα ανάξιο και ηθικά διαβρωμένο παρόν χωρίς, ωστόσο, να εγκαταλείπει από την άλλη την πίστη της στην ποίηση, στη ζωή, στον έρωτα και στο θαύμα. Και, βέβαια, μέσα σε αυτή τη διαλεκτική δομή του κειμενικού σύμπαντος της Καπλάνη, όπως αυτή η δομή αποτυπώνεται στη συλλογή ως συνδυασμός ορατού χώρου και αθέατης ή βαθιάς εσωτερικής διαστρωμάτωσης των εσωτερικών τοπίων, η φύση από τη μια, αλλά και το δεσπόζον αστικό τοπίο και καθημερινά αντικείμενα από την άλλη επιλέγονται για να αποδίδουν καταστάσεις του υποκειμενικού κόσμου, ενώ ο θάνατος ανεξέλεγκτος διασχίζει κάθετα και οριζόντια όλη τη συλλογή με ποικίλα προσωπεία.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ανάγνωσης, είναι κατά την άποψή μου, προφανές ότι η έξοδος από το μεταίχμιο στο οποίο αναφέρεται η ποιήτρια δεν συνδέεται με μια μοιρολατρική στάση ζωής ή ακόμη με μια στενή, θρησκόληπτη οπτική που την αποδίδει μονοδιάστατα στη θεϊκή παρέμβαση. Αντίθετα, οι συνεχείς αντεγκλήσεις ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο, τη μνήμη και τη λήθη, το ψεύδος και την αλήθεια, την άγνοια και τη γνώση, τη σιωπή και τον λόγο, τον πόθο και το πάθος, την ευτυχία και τον πόνο, την αποδημία και την απώλεια, την ύβρη ως υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων και την κάθαρση, το άρρητο, το παράλογο και τον ορθολογισμό, την απόκρυψη και την αποκάλυψη, το φως και το σκότος, συναρμολογούν διαλεκτικά και εν προόδω μια μονίμως ενεργητική, ποιητική συνείδηση, η οποία δεν διστάζει να απομυθοποιεί και να ασκεί κοινωνική κριτική.
Εστιάζοντας τώρα στα εκφραστικά μέσα της Καπλάνη, παρατηρούμε ότι φιλοτεχνεί το ποιητικό της σκηνικό βασισμένη τόσο σε αφηρημένες έννοιες όσο και στην υλικότητα των πραγμάτων, στοιχεία που φανερώνουν, βέβαια, τον διάλογό της με το έργο της Κική Δημουλά. Παράλληλα εντοπίζουμε μια έντονη μουσικότητα και ρυθμικότητα του ποιητικού λόγου, η οποία επιτυγχάνεται με ποικιλόμορφους, γόνιμους και αισθητικά δραστικούς συνδυασμούς ελεύθερων στίχων με ποικίλα μήκη και παρηχήσεις. Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη τη σημαίνουσα παρουσία του ποιητικού ρυθμού κατανοούμε ξεκάθαρα ότι η ρυθμική, μουσική αγωγή του ποιητικού λόγου της Καπλάνη είναι συνειδητή και συνδέεται άμεσα με τη στέρεα μουσική της παιδεία. Τέλος, παρά τις επιμέρους ενστάσεις για υπερβολική σε κάποια σημεία σκοτεινότητα και αναλυτικότητα, ο οξύς υπαρξιακός πυρήνας της συλλογής, η παρουσία των αρχετύπων (π.χ. Πηνελόπη), οι πολλαπλές αναδυόμενες σημασίες και, τέλος, ο γοητευτικός συγκερασμός μιας λεπτότητας και καθαρότητας συγκροτούν, κατά την άποψή μου, ένα δυναμικό ποιητικό δίκτυο που αποκαλύπτει ένα προσωπικό (υπαρξιακό και καλλιτεχνικό), αλλά και εθνικό και οικουμενικό μεταίχμιο.
ΚΑΠΟΥ ΣΤΟ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ
VII
Για όλους φαίνεται πως έρχεται η ώρα της ευθύνης
ακόμη κι η Ωραία Κοιμωμένη
ξύπνησε τρομαγμένη από μιαν εκκωφαντική έκρηξη
διαψεύδοντας τις προβλέψεις για κάποιον
δήθεν πρίγκιπα που καταργεί τον ύπνο μ’ ένα φιλί.
Φωνές, σειρήνες, καπνοί
οι τοίχοι του πολυκαιρισμένου παλατιού ετοιμόρροποι
δεν της μίλησε κανείς –έστω στα όνειρά της-
για την αντοχή των υλικών
για τον κίνδυνο να θαφτεί στα αποκαΐδια του ύπνου της.
* Βικτωρίας Καπλάνη Μεταίχμιο/Εκδ. Γράφημα 2021