Η περίοδος που γράφτηκε το έργο –«Οι Κούρδοι» του Γιάννη Καμπύση-τοποθετείται στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα. Μια περίοδος που πραγματοποιήθηκαν πολλές μεταβολές στην κοινωνία, ιστορικά γεγονότα που καθόρισαν τη φυσιογνωμία της Ελλάδας και φυσικά έντονες ιδεολογικές ζυμώσεις, που οδήγησαν την ξεπερασμένη μέχρι τότε ελληνική κοινωνία σ’ ένα σύγχρονο κοινωνικό-οικονομικό στάδιο ανάπτυξης. Παρατηρείται βιομηχανική ανάπτυξη και συντελείται το σταδιακό πέρασμα από τη συντεχνιακή και βιοτεχνική παραγωγή στη βιομηχανική. Για πρώτη φορά στην Ελλάδα αρχίζει υποτυπωδώς να σχηματίζεται η εργατική τάξη με τη δημιουργία των πρώτων βιομηχανικών εργοστασίων στην Αθήνα, ενώ στην πρωτεύουσα θα μαζευτούν τα πρώτα εσωτερικά μεταναστευτικά κύματα. Μια νέα κοινωνική διαστρωμάτωση εμφανίζεται με χαρακτηριστικό τον έντονο ταξικό χαρακτήρα της. Δομικά η κοινωνία σχηματίζεται από τους μεγαλοαστούς, μικρομεσαίους και τους εργάτες (Γραμματάς 2008:13).
Την αστική τάξη εξυπηρετούν ο μεγαλοϊδεατισμός, ο λαϊκισμός και ο δημοτικισμός, εκφράσεις της αστικής ιδεολογίας, οι οποίες ταιριάζουν πάρα πολύ στις επιδιώξεις της. Με τον μεγαλοϊδεατισμό εννοούμε την αστική ιδεολογία, που οραματίζεται τη συνοριακή επέκταση του κράτους, σε συνδυασμό με την απαιτούμενη οικονομική ανάπτυξη της αστικής τάξης. Επίσης, συνδέεται και με το λαϊκό κίνημα της αποτίναξης του ξένου ζυγού από τις αλύτρωτες περιοχές. Η στροφή της αστικής τάξης στο πρόσφατο παρελθόν, οδηγεί στη γέννηση του λαϊκισμού και γενικότερα του εθνικισμού. Με το δημοτικισμό εντείνεται ο αστικός σοσιαλισμός και η ταξική δύναμη. Την ίδια περίοδο εμφανίζονται δυναμικά οι πρώτες σοσιαλιστικές ιδέες και κυκλοφορούν καινούρια πρωτοποριακά έντυπα, όπως η «Εστία», ο «Ραμπαγιάς» και το «Μη χάνεσαι». Παράλληλα, το θέατρο του Ίψεν εκφράζει την κοινωνική καταγγελία και η κοινωνία διαπιστώνει έμμεσα ότι έχει ανάγκη για σοσιαλιστικό μετασχηματισμό, που εκφράζεται στις ήδη διατυπωμένες εκφράσεις του σοσιαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα. Το βορειοευρωπαϊκό και ιδιαίτερα το γερμανικό πνεύμα κυριαρχεί στην ελληνική λογοτεχνία και διανόηση και η δραματουργία στρέφεται σε νέες μορφές και είδη (Γραμματάς 2008: 13-14).
Ο νέος τύπος θεάτρου που αναδύεται, το Θέατρο Ιδεών, ξεκινάει στην Ελλάδα με τη θεατρική παράσταση «Βρυκόλακες» του Ίψεν. Την περίοδο εκείνη παρατηρείται αποκόλληση από τα γαλλικά πρότυπα και στροφή προς το βορειοευρωπαϊκό θέατρο. Συνδέεται με το «στρατευμένο θέατρο» ή το θέατρο με «θέση». Θεματικά σχετίζεται με τη γυναικεία χειραφέτηση, με την οικογένεια, την άρνηση των παραδοσιακών αξιών, την αλλαγή νοοτροπιών και εθίμων, τις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων σχέσεις και λαϊκά στοιχεία όπως προλήψεις, προκαταλήψεις, ιδανικά και παραδόσεις, την αναζήτηση εύκολων λύσεων ανέλιξης και πλουτισμού ή τη δράση των ηρώων σε κοινωνικό πλαίσιο με την αναγωγή των προσωπικών αισθημάτων, συγκρούσεων και ενστίκτων σε κοινωνικό επίπεδο και κοινωνικά αίτια (Γραμματάς 2008: α.17-21, Καμπύσης 1992:21).
Οι «Κούρδοι» του Γ. Καμπύση θεωρείται από τις πρώτες προδρομικές μορφές του Θεάτρου Ιδεών. Γράφτηκε το 1896, άρα ανήκει στην πρώτη δραματουργική περίοδο του συγγραφέα 1895-1898, αυτή των αστικών δραμάτων, όπου ακολουθεί το ιψενικό πρότυπο.
Πρόκειται για ένα τρίπρακτο κοινωνικό δράμα, ολιγοπρόσωπο-πέντε σκηνικά πρόσωπα και τρία αθέατα – η υπόθεση στηρίζεται σε μια λιτή πλοκή, αναπτύσσεται κλιμακωτά δίνοντας έμφαση στην πρώτη πράξη, στην ψυχογραφία των ηρώων και στην περιγραφή του κοινωνικού περίγυρου. Στη δεύτερη πράξη έχουμε τη διαπλοκή του μύθου και στην τρίτη τη δραματική κορύφωση του έργου (Καμπύσης 1992: 26-27,45,47)
Όσο αφορά τη θεματική του έργου, θίγει ζητήματα που αφορούν τις παραδοσιακές δομές της οικογένειας, τις επιδράσεις από εξωτερικούς παράγοντες και την οργάνωση και λειτουργία της κοινωνίας (Καμπύσης,1992,σ.32).Ιδεολογικά επικρίνει την ιδεολογική χειραγώγηση και εκμετάλλευση του λαού από την άρχουσα τάξη (Καμπύσης 1992:15).
Τα αισθητικά ρεύματα που κυριαρχούν στο έργο είναι ο ρεαλισμός και ο συμβολισμός. Ο συγγραφέας παρουσιάζει ρεαλιστικά τις κοινωνικές σχέσεις όπως είναι διαμορφωμένες στα πλαίσια της αστικής τάξης της εποχής του. Όσο για το συμβολισμό, ο Πέτρος συμβολίζει τις σοσιαλιστικές ιδέες, την καταπιεσμένη εργατική τάξη, ο Βάσος τη μεγαλοαστική τάξη, η Αννέτα το θύμα της ταξικής εξάρτησης, το ζευγάρι των Αρμενίων το μηδενισμό και τη συνειδητή αποχή από το κοινωνικό σύστημα, η μάνα και η αδερφή του Πέτρου, το κατεστημένο και τις παραδοσιακές αρχές και οι Κούρδοι τους οικονομικά ισχυρούς που κρύβονται πίσω από την ψεύτικη ηθική της τάξης τους, με σκοπό να εκμεταλλεύονται και να καταπιέζουν ανεμπόδιστα τους φτωχούς. Ο σκηνικός χώρος αναπτύσσεται σε ένα φτωχικό σπίτι με θέα στο δρόμο και εσωτερική αυλή κάποιας λαϊκής γειτονιάς της Αθήνας (Καμπύσης 1992: 45-51).
Οι μορφές εξουσίας που παρατηρούνται στο έργο είναι η εξουσία του πλούτου, η ιδεολογική εξουσία που συντελείται στις συνειδήσεις των ανθρώπων, η πολιτική εξουσία, η εξουσία του κατεστημένου απέναντι σε ότι καινούριο εμφανίζεται, και η εξουσία του άντρα απέναντι στη γυναίκα. Όλες αυτές οι μορφές αναδεικνύονται από τους χαρακτήρες, από τις πράξεις και τις συμπεριφορές των ηρώων που συνθέτουν με αυτόν τον τρόπο το θεατρικό έργο.
Η εξουσία του πλούτου φανερώνεται μέσα από τον χαρακτήρα του Βάσου. Είναι ο μεγαλοαστός που προβάλλει και επιδεικνύει τη δύναμη, που του χαρίζει η οικονομική του ευχέρεια. Ηκοινωνική ανισότητα του δίνει τη δυνατότητα με τα χρήματα που διαθέτει, να εξαγοράζει τις συνειδήσεις των φτωχών, πληρώνοντας τη θεία του για την εκδούλευση που ζήτησε, «… βγάνοντας από το πορτοφόλι του ένα δίφραγκο», να τους υποτάσσει και να τους εκβιάζει, όπως στην περίπτωση της Αννέτας «… ποιος θαπιστέψει, πως δεν μ’ έμπασες με τη θέλησή σου;» Η εξουσία που ασκεί σε βάρος των αδυνάτων τον κάνει να νιώθει ανώτερος (Καμπύσης 1992: 66,115). Η ιδεολογική εξουσία εκφράζεται με τον χαρακτήρα του Πέτρου, ενός νέου με σοσιαλιστικές ιδέες που αρνείται να ενταχθεί στο σύστημα και επηρεασμένος από την ιδεολογική εξουσία που ασκείται, βρίσκεται σε μια διαρκή σύγκρουση ανάμεσα στην ηθική δεοντολογία απέναντι στην οικογένειά του, που περιμένει πολλά από αυτόν, και στην ιδεολογία που πιστεύει ότι προδίδει. Επηρεασμένος από τις σοσιαλιστικές και μαρξιστικές ιδέες που κυκλοφορούν αλλά και από τη συναναστροφή του με τους Αρμένιους, αμφισβητεί κοινωνικούς θεσμούς, όπως ο γάμος, η εργασία και αρνείται αξίες, όπως η οικογένεια και η κοινωνική προβολή (Καμπύσης 1992: 68-73).Την πολιτική εξουσία τη δίνουν θαυμάσια δύο αθέατοι σκηνικά χαρακτήρες, η Σόνια και ο Ατζανιάν.Οι ιδεολογικές τους πεποιθήσεις αποτελούν στάση ζωής και έρχονται να ανατρέψουν το ελληνικό κοινωνικό κατεστημένο, προβάλλοντας ένα νέο σύστημα αξιών που μέχρι τότε δεν το γνώριζε η ελληνική κοινωνία. Στο πρόσωπο της Σόνιας, βλέπουμε τη χειραφετημένη γυναίκα που δεν βολεύεται πίσω από έναν γάμο, αλλά δεν διστάζει να είναι αστεφάνωτη με τον Ατζανιάν και αν προκύψουν παιδιά μπορεί να μην τα βαφτίσουν. Θεωρεί ότι ο γάμος ως θεσμός, δεν είναι αυτός που την κρατάει δίπλα στον σύντροφό της, αλλά η αγάπη της για εκείνον. Μέσα από τις διηγήσεις του Πέτρου, η δράση του ζευγαριού εξιδανικεύεται και οι μορφές τους στη συνείδηση του κοινού αποκτούν μυθική διάσταση(Καμπύσης,1992,σ.79-81). Η εξουσία του κατεστημένου εκφράζεται από τη μάνα και την αδερφή του Πέτρου. Η γριά Σταβρόπλενα είναι ένας απλός τύπος γυναίκας που δέχεται αγόγγυστα την κοινωνική της θέση, σκύβει μάλιστα και το κεφάλι στους εξουσιαστές της που δεν είναι άλλοι από την αστική τάξη και θεωρεί τιμή της, την εύνοιά τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του ανιψιού της Βάσου, που του φέρεται με υποτέλεια και δεν αντιδρά στα ειρωνικά σχόλια που γίνονται σε βάρος του γιού της. Αντίθετα πρέπει να θεωρείται καύχημα η συγγένεια μαζί του. Αναγνωρίζει μόνο τις παραδοσιακές αξίες και είναι αντίθετη από προκατάληψη στις καινούριες ιδέες. Μ’ αυτόν τον τρόπο αντιμετωπίζεται και από τις δύο γυναίκεςη αθεΐα των Αρμένιδων και ο σοσιαλισμός ως ιδέα. Έμμεσα ασκείται από τη μάνα στον Πέτρο, μια παραδοσιακή κυριαρχία, θέλοντας να του δείξει, πως αυτή που τον γέννησε και τον ανάθρεψε, ξέρει πολύ καλύτερα το καλό του και οφείλει να ακούσει τις συμβουλές της (Καμπύσης 1992: 57-70). Η εξουσία,που ασκεί ο άντρας στη γυναίκα στο συγκεκριμένο έργο εστιάζεται στο ταξικό γυναικείο σώμα και τις αντιλήψεις που το συνοδεύουν. Η Αννέτα εκπροσωπούσε την κατώτερη κοινωνική τάξη και είχε πείσει τον εαυτό της ότι οι πλούσιοι επιβάλλονται και παίρνουν από τους φτωχούς αυτό που θέλουν. Ο εξουσιαστής της γλιστρά κρυφά τη νύχτα στο δωμάτιό της για να κοιμηθεί μαζί της.Δεν εξουσιάζει μόνο το σώμα της αλλάκαι την ψυχή της, την απειλεί και την εκβιάζει πως αν μιλήσει δεν υπάρχει περίπτωση να την πιστέψει κανείς. Η γυναίκα νιώθει τύψεις ιδιαίτερα όταν διαπιστώνει ότι ο Πέτρος την αγαπά. Άλλος ένας άντρας που διεκδικεί το γυναικείο σώμα. Και οι δύο το θέλουν μόνο για τον εαυτό τους (Καμπύσης 1992: 114-117).
Γιάννης Καμπύσης
Το άτομο στο νέο Θέατρο Ιδεών διαμορφώνεται μέσα στο κοινωνικό σύνολο, σύμφωνα με την τάξη που εκπροσωπεί και τις ιδεολογικές αντιλήψεις που εκφράζει. Ανάλογη θέση με όλα αυτά έχει και το σώμα του. Κεντρική θέση στον κόσμο πλέον, κατέχει ο άνθρωπος και πάνω σ’ αυτόν γράφεται το νέο κεφάλαιο που εμφανίζει ο μοντερνισμός. Η Αννέτα ήταν ένα σώμα πειθαρχημένο και χρησιμοποιήθηκε από τους δύο άνδρες για να μεταφέρει τις ιδέες της εποχής. Το θέατρο περνά σε μια άλλη διάσταση, γίνεται ο καθρέφτης του πραγματικού και ακτινογραφεί το μοντέρνο σώμα, με σκοπό να το εκθέσει και να γίνει το αντικείμενο συζήτησης. Το σώμα της γυναίκας (Αννέτας) εκπορνεύεται από την καπιταλιστική κοινωνία και τοποθετείται σε δημόσια κριτική (Πατσαλίδης, 2010).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙKΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Καμπύσης Γιάννης, Οι Κούρδοι, Το δαχτυλίδι της μάνας, εισαγωγή: Θόδωρος Γραμματάς, εκδόσεις «Δωδώνη» Αθήνα- Γιάννενα 1992.
Γραμματάς Θεόδωρος, Η Ελληνική δραματουργία και το θέατρο της περιόδου 1880-1930, Ιστορικό και κοινωνικό περίγραμμα στο Θεόδωρος Γραμματάς και Παναγιώτα Μήνη, Νεοελληνικό Θέατρο(1600-1940)-Κινηματογράφος, Νεοελληνικό θέατρο 1880-1930, Σκηνοθέτες του μεταπολεμικού ελληνικού κινηματογράφου, Πάτρα 2008,ΕΑΠ, σ.11-23.
Πατσαλίδης Σάββας, Περί σωμάτων και πτωμάτων και η περίπτωση της Στέλλας Βιολάντη, ανακτήθηκε 23/2/2021 https://gtheodore.wordpress.com/2010/12/06/6122010