Πρόκειται για μια σειρά σύντομων άρθρων που αφορούν την performance poetry / επιτελεστική ποίηση, ένα δια-πολύ-καλλιτεχνικό είδος ποίησης (inter-disciplinary poetry art), που προσβλέπει σε μια πολυεπίπεδη και πολυαισθητηριακή ποιητική εμπειρία. Ευχαριστώ θερμά τον ποιητή Αντώνη Σκιαθά και τον ποιητή / καθηγητή Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο για την ευκαιρία που μου δίνουν να συστήσω στο αναγνωστικό κοινό του Culturebook το σχετικά καινούργιο αυτό ποιητικό είδος. Να σημειώσουμε ότι, ήδη από το καλοκαίρι 2020, η performance ποίηση έχει ενταχθεί, ως αντικείμενο σπουδών, στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Η περιοδικότητα των δημοσιεύσεων είναι ανά δεκαπέντε ημέρες, με μια συνέχεια ως προς τα ζητήματα που θα διεξέρχονται κάθε φορά. Το κάθε κείμενο συνοδεύεται από ένα video με αναφορά στην εγχώρια ή τη διεθνή ποιητική «σκηνή».
Η επιτελεστική ποίηση ως «τέχνη των διαμέσων»
Ο όρος «διάμεσα» (intermedia) εμφανίστηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του ’60, όταν ο καλλιτέχνης του κινήματος των Fluxus, Dick Higgins, επιχείρησε να περιγράψει την πολλαπλή και ποικίλη σύζευξη διαφορετικών πεδίων τέχνης (inter-disciplinary art activities), που χαρακτήριζε την πρωτοποριακή καλλιτεχνική έκφραση της εποχής. Ποια είναι όμως η σχέση των διαμέσων με τη σύγχρονη επιτελεστική ποίηση;
Σύμφωνα με τον θεωρητικό τέχνης Γιάννη Φραγκούλη, μια καλλιτεχνική επιτέλεση (performance art) αποτελεί ένα «Ενιαίο Οργανικό Σύνολο», όπου «συνυπάρχουν αρμονικά και με οργανικό τρόπο αφηγηματικά στοιχεία που είτε ανήκουν σε διαφορετικές τέχνες είτε και σε μη καθαρά αφηγηματικούς λόγους, όπως είναι οι τομείς της επιστήμης». Αντίστοιχα, ο ποιητής διαμέσων Δημοσθένης Αγραφιώτης θα πει ότι «θεμελιώδες χαρακτηριστικό της σύγχρονης ποίησης είναι η εγκατάλειψη της γεωγραφίας των ειδών και της τοπολογίας των καλλιτεχνικών εδαφών». Στην επιτελεστική ποίηση, λοιπόν, ενθαρρύνεται η διεπαφή και η συνύφανση πεδίων, κωδίκων και «εκφραστικών δυνατοτήτων», ώστε να μιλάμε για μια διακαλλιτεχνική ή/και διεπιστημονική διαδικασία, που οδηγεί σε ένα πολυεπίπεδο, διαμεσικό και πολυαισθητηριακό ποιητικό γεγονός. Η ίδια η φύση της ποίησης άλλωστε υπήρξε στις απαρχές της πολύμορφη (βλ. άρθρο 4), καθώς συνδεόταν με παραμέτρους όπως η μουσική, ο ήχος, η μνήμη, η προφορικότητα, η δράση, η τελετουργία.
Όταν μιλάμε για «σύζευξη τεχνών» αναφερόμαστε σε μια «αλληλοδραστική διαδικασία» παρά σε μια «συνανάδυσή» τους. Πρόκειται, δηλαδή, για τη συνδημιουργία ενός ανοιχτού συμμετοχικού ποιητικού συμβάντος –όπου όλα τα στοιχεία συμβάλλονται μεταξύ τους– και όχι για μια απλή συνοδεία του ποιητικού λόγου από άλλα πεδία. Η επιτελεστική αισθητική, καθώς ενέχει το χαρακτηριστικό της οριακότητας, επιτρέπει τέτοιους πολυσύνθετους και πολυποίκιλους δρόμους δημιουργίας και μάλιστα «στα όρια κάθε εκφραστικής δυνατότητας». Ο επιτελεστής-ποιητής καλείται να επιλέξει τα υλικά του και τον τρόπο σύνθεσής τους, «διαμορφώνοντας χώρους που λειτουργούν ως νοηματικοί κόμβοι», με στόχο ένα ζωντανό «ποιητικό τέχνεργο» που απευθύνεται σε ένα εξίσου ζωντανό κοινό. Η διαδραστική αυτή διαδικασία φαίνεται ότι μπορεί να συμβεί με δύο τρόπους: Είτε διαφορετικοί τομείς (ηχοτόπια, μουσική, installation, φωτογραφία, χορός κ.λπ.) διασταυρώνονται χωρίς να αλλοιώνεται ο ιδιαίτερος χαρακτήρας τους (interdisciplinarity), είτε το ίδιο το έργο, όχι μόνο διαπερνά αλλά πηγαίνει πέρα από αυτές τις περιοχές, με την κάθε μια από τις συνιστώσες «να μεταλλάσσει και μεταλλάσσεται από τις πρακτικές της άλλης συνιστώσας» (transdisciplinarity) παράγοντας ένα καλλιτεχνικό-ποιητικό έργο που, αφενός, δεν αποκαλύπτει τα δομικά του στοιχεία και αφετέρου, συχνά δεν είναι εύκολο να ενταχθεί σε κάποια από τα ήδη γνωστά είδη (hybridisation). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πρακτική της επιτελεστικής ποίησης αξιοποιεί τα διάφορα και διαφορετικά είδη τέχνης ως «απαρχές», όχι όμως απαραίτητα και ως «καταλήξεις».
Σύμφωνα με τον John Hall, ποιητή και διδάσκοντα στο Dartington College of Arts της Αγγλίας, ένα τέχνασμα για το ξεκίνημα της δημιουργίας ενός επιτελεστικού ποιητικού έργου είναι να αναρωτηθεί ο δημιουργός «τι θα συνέβαινε στον ποιητικό του λόγο εάν τον διαχειριζόταν ως μουσικό έργο ή γλυπτό ή οπτική εικόνα κ.λπ.»[1]. Από το σημείο αυτό θα αναδυθούν ερωτήματα σχετικά με τη διαδικασία που χρειάζεται να ακολουθηθεί για μια δια-πολυ-μεσω-μετα-τομεακή (inter/multi/cross/trans-disciplinary) –διακαλλιτεχνική ή/και διεπιστημονική– ποιητική δημιουργία[2].
Πρόκειται για ένα απαιτητικό εγχείρημα αφού προϋποθέτει, εκ μέρους του επιτελεστή-ποιητή, όχι μόνο καλή γνώση των εκάστοτε πρακτικών και των ορίων τους αλλά και προσεκτικό σχεδιασμό της επιτέλεσής του, ώστε να οδηγηθεί σε ένα οργανικό όλον, παραμένοντας παράλληλα ανοιχτός στην αναθεώρηση των στρατηγικών και των μεθόδων του, ανάλογα με την περίσταση και τη συνθήκη (το «εδώ-και-τώρα») της επιτέλεσης. Ο Julien Blaine, δικαίως, θα κατονομάσει τους επιτελεστές-ποιητές, που συγκεντρώνουν ποικίλες καλλιτεχνικές όψεις τις οποίες θέτουν στην υπηρεσία του ποιητικού τους λόγου, ως «ποιητέχνες» (poètartiste).
Δεν αποκλείεται, βέβαια, η συνέργεια, όχι μόνον διαφορετικών καλλιτεχνικών πρακτικών αλλά και καλλιτεχνών. Σε αυτήν την περίπτωση, η ζωντανή δημιουργική πράξη αφορά εξίσου τους συμμετέχοντες, καθώς ο ποιητικός λόγος «μεταγράφεται» (transliterates) σε διαφορετικά καλλιτεχνικά μέσα. Ας μην ξεχνάμε ωστόσο ότι στην επιτελεστική ποίηση μπορεί μεν ο ποιητής να προσδίδει υπόσταση στον ποιητικό του λόγο αναζητώντας συνδέσμους πέρα και έξω από το γλωσσικό περιβάλλον αλλά δεν παύει να είναι ο ίδιος –με την παρουσία του, τη φωνή και το σώμα του– ο κατεξοχήν άξονας και αγωγός της ποίησής του.
Πέρα τούτων, παραμένει φλέγον το θέμα της εξακρίβωσης ενός επιτελεστικού ποιητικού έργου (ότι όντως πρόκειται περί επιτελεστικής ποίησης) και της διακρίβωσης (της αξιολόγησής του ως τέτοιο ).
[1] «A compositional trick is to start by saying, for example, what happens if I treat this poem as though it where a piece of music, as though it wer a visual imague, and so on?» (Hall, 2013, σ. 213). (Η μετάφραση είναι της γράφουσας).
[2] Το αντίθετο, ένα διαφορετικό, δηλαδή, καλλιτεχνικό πεδίο ως σημείο εκκίνησης και έμπνευσης της ποιητικής γραφής, δεν είναι κάτι νέο, ούτε απαραίτητα «επιτελεστικό». Αρκεί να θυμηθούμε ότι το 1936 ο T.S. Eliot έγραψε τα Τέσσερα Κοντσέρτα με αφορμή τα 4 κοντσέρτα του Μπετόβεν.
Στο επόμενο: «Είναι, πράγματι; Είναι εύστοχο;» Αισθητικά και ποιοτικά κριτήρια για την εξακρίβωση και διακρίβωση της performance ποίησης
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙA
Αγραφιώτης Δ. (2012), Πολιτιστική Ποιητική. Δεσμοί, τροπικότητες, Αθήνα: Ερατώ.
Αγραφιώτης Δ. (1999), Πολιτιστικές αβεβαιότητες, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Blaine J. (2017), Partitions, Paris/France: Manuella editions. URL: Ανακτήθηκε 3/6/2021, από την ιστοσελίδα http://www.manuella-editions.fr/livre/partitions.html
Hall J. (2018), «Performing, Writing / What’s that comma up to?», Performance Research, On Reflection: Turning 100, Vol. 23, Issue 4, pp 11-15.Paper presented at the Performing, Writing Symposium. Wellington, New Zealand, 10-19 March 2017. URL: Ανακτήθηκε 3/6/2021, από την ιστοσελίδα https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13528165.2018.1512214
Hall J. (2013), On Performance Writing with pedagogical sketches. Essays on performance writing, poetics and poetry. Vol1, Bristol: Shearsman Books.
Higgins D., Higgins H. (Φεβρουάριος 2001), «Intermedia – Synesthesia and Intersenses», Leonardo, Vol. 34, Nο1 (σσ: 49-54), Cambridge: MIT Press. URL: Ανακτήθηκε 3/6/2021, από την ιστοσελίδα https://muse.jhu.edu/article/19618/pdf
Μήτρου Γ. (2015), Επιστροφή στο Σώμα, Επιστροφή στην Αναγέννηση, Θεσσαλονίκη: Εργαστήριο Έρευνας Παραστατικών Τεχνών Alma Kalma.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
Αγραφιώτης Δ. (2015), «Συνέντευξη Δημοσθένη Αγραφιώτη στην εκπομπή “Βιβλία στο κουτί”», Nerit Plus. Ανακτήθηκε 3/6/2021, από την ιστοσελίδα https://vimeo.com/118929799
Αγραφιώτης Δ. (27/2/2007), «Ετεροδοξίες». Ανακτήθηκε 3/6/2021, από την ιστοσελίδα https://www.poeticanet.gr/eterodoxies-a-88.html
Lee P. (13/8/2016), «What Does the Term Interdisciplinary Artist Imply?, Widewalls. Ανακτήθηκε 3/6/2021, από την ιστοσελίδα https://www.widewalls.ch/interdisciplinary-artist/)
Bartolomé Ferrando, (8/7/2016), «Superposiciones’ de Bartolome Ferrando. Performance poeticas 4»
* Η Γεωργία Βεληβασάκη γράφει ποίηση, στίχους, έμμετρα παραμύθια, θεατρικά έργα και διηγήματα. Ασχολείται με το τραγούδι, το μουσικό θέατρο και την τέχνη της performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σπούδασε μουσική και θέατρο (Θέατρο των Αλλαγών, Α4Μ Κέντρο Παραστατικών Τεχνών κ.ά.) Είναι αριστούχος του τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), όπως και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή» (Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας), ενώ ολοκλήρωσε τα Προγράμματα Επαγγελματικής Επιμόρφωσης & Κατάρτισης «Performance/Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Πρακτικές Εφαρμογές» και «Εκπαίδευση Εκπαιδευτών Ενηλίκων» του ΕΚΠΑ. Συνεργάζεται, ως διδάσκουσα, με το Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» (Π.Δ.Μ.).
Στο εργοβιογραφικό της περιλαμβάνονται λογοτεχνικά έργα, που έχουν βραβευθεί, εκδοθεί και παρουσιαστεί επί σκηνής, καθώς, επίσης, εκτενής προσωπική δισκογραφία, αλλά και συμμετοχές σε έργα άλλων καλλιτεχνών.
Περισσότερα: http://www.velivasaki.gr/biography/
Προηγούμενο άρθρο: «Η αποκοπή από τη σωματικότητά μας παράγει μια κατάσταση αποξένωσης από την έννοια του βιώματος». Συνέντευξη με τον ερευνητή της performance art, Γιάννη Μήτρου https://www.culturebook.gr/texnes/performance-poihsis-10.html
Post cover: Η φωτογραφία είναι από τη μεταγραφή του ποιήματος «Εννέα Όγδοα» του Τριαντάφυλλου Κωτόπουλου (Οι 40, παλιές, Εκκλησιές, εκδ. Μανδραγόρας 2020), με τη συμμετοχή του εικαστικού Χρήστου Αλαβέρα, της φωτογράφου Ελένης Κοπασάκη και του χορευτή Βαγγέλη Μπαντή το οποίο συμπεριλαμβάνεται στο διαμεσικό opus «Ποιητικές Μεταγραφές. 7 ποιητές, 14 ποιητεχνήματα» της Γεωργίας Βεληβασάκη, που υλοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας (ΜΠΣ «Δημιουργική Γραφή»).