Συστήνουμε στο αναγνωστικό κοινό του Culturebook το Performance Writing.
Για να ξετυλιχθεί το νήμα της προσπάθειας να αποσταθεροποιηθούν οι αντιθέσεις μεταξύ της εφήμερης Performance και της σταθερότητας της εκτύπωσης θα ξεκινήσει μια παρουσίαση σύντομων άρθρων που αφορούν το Performance Writing.
Θερμά ευχαριστώ στον ποιητή καθηγητή Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο και τον ποιητή Αντώνη Σκιαθά και για την ευκαιρία που μου δίνουν.
Ergo II: Η Performance και η σχέση λέξης & σώματος ως συνθήκη και πλαίσιο για την ανάδυση του Performance Writing
Η διείσδυση του όρου Performance σε ποικίλες πολιτισμικές πρακτικές και το αυξανόμενο επιστημονικό ενδιαφέρον για τις θεωρίες που συνδέονται με τη σχέση λέξης & σώματος προσέφεραν το έδαφος για την ανάδυση του Performance Writing.
Η σύγχρονη συγγραφική δουλειά που εκτείνεται πέρα από τη σελίδα είναι περιθωριοποιημένη. Παρά τη δημοφιλία του όρου performance που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια σε επιστημονικά και καλλιτεχνικά πεδία, παρότι η σύνδεση διεπιστημονικών και διακλαδικών επιστημών αναδύεται ως απάντηση στις ταχύτατα εναλλασσόμενες κουλτούρες, η σχέση μεταξύ γραφής (writing) και επιτέλεσης (performance) είναι περιορισμένη. Ωστόσο από τη δεκαετία του ’90, όλο και περισσότερο η κατάσταση των τεχνών γίνεται διασταυρούμενη, όλο και περισσότερο η γραφή τείνει να απαλλαγεί από οποιαδήποτε ακαδημαϊκή κλειστή έννοια και έτσι σιγά – σιγά η σχέση μεταξύ γραφής και επιτέλεσης διαπλέκεται.
Πώς συνυφαίνονται σε κείμενο εμπνεύσεις, λέξεις, το τυχαίο, το ασυνείδητο, το σώμα (το φαντασιακό-ποιητικό, το συμβολικό-πολιτικό και πραγματικό-τραυματικό σώμα) με την γραφή και την επιτέλεση;
Για να απαντηθεί το ερώτημα η συζήτηση θα ξεκινήσει με αφετηρία τις γενικές έννοιες οι οποίες αμοιβαία επιδρούν και μπορούν να στηρίξουν θεωρητικά την ανάπτυξη της πρακτικής του Performance Writing.
Performance
Το φαινόμενο της Performance σε επίπεδο ορισμού δεν μπορεί να εννοιολογηθεί με μονοδιάστατο τρόπο. Ορμώμενη από το βιβλίο του Γιάννη Μήτρου «Performance art: ασυνείδητο σώμα, περιστασιακή πράξη» θα επιχειρήσω μια σύνοψη της προσέγγισης που ο ερευνητής, performer και διδάσκων της performance Γιάννης Μήτρου τεκμηριώνει. Η οπτική μέσα από την οποία εξετάζεται η performance είναι διακαλλιτεχνική και διεπιστημονική. Δεν υποτιμάται η εμπειρία της καθημερινότητας (περίπατος στην πόλη, καθημερινό τραπέζι της οικογένειας κ.λπ.), αντίθετα αποκαθίσταται στη ρίζα της. Τα καθημερινά γεγονότα, οι δράσεις και συμπεριφορές είναι performances που συγκροτούν τελετουργικές δομές[i] και μας καθιστούν μέρος μιας μεταμόρφωσης που παράγει ταυτότητες, σχέσεις και συνάψεις με το κοινωνικό και πολιτικό και αποτελούν συμβάντα τα οποία σπάζουν τα όρια που διαχωρίζουν την τέχνη από τη ζωή[ii].
Η καλλιτεχνική performance αφορά σωματική πράξη, με τελετουργική αναγωγή, η οποία τείνει να ολοκληρωθεί καλλιτεχνικά σε ένα είδος παράστασης. Το σώμα όπως αναφέραμε αποτελεί τον κεντρικό άξονα συμπεριλαμβανομένης της ενεργής σχέσης ανάμεσα σε αυτό «(το σώμα), στο ασυνείδητο και στην τέχνη»[iii]. Η προσέγγιση του σωματικού είναι άμεσα ή έμμεσα πολιτική «πολιτικό σώμα» στο κοινωνικό «σώμα του κοινωνικού δεσμού».[iv] Τέχνη και παραστατικότητα είναι δομικά στοιχεία της ανθρώπινης υπόστασης. Ο άνθρωπος – ο κατέχων τη γλώσσα -όπως εγγράφεται στην γλωσσική δομή εγγράφεται και στην παραστασιακή δομή[v]
Performativity
Ο όρος performativity (επιτελεστικότητα) καθιερώθηκε από τον φιλόσοφο της γλώσσας John L. Austin ως η ικανότητα του λόγου και της επικοινωνίας να ενεργεί ή να ολοκληρώνει μια δράση. Στο «How to Do Things With Words» συνδέοντας τη γλώσσα με το επιτελεστικό αναφέρει ότι όταν υποσχόμαστε, όταν ορκιζόμαστε, όταν διατάσσουμε κ.λπ. δεν περιγράφουμε αλλά πράττουμε, δεν αποτυπώνουμε ένα πράγμα, αληθώς ή ψευδώς, αλλά κάνουμε, παράγουμε ένα πράγμα, εύστοχα ή άστοχα. (Austin J. L. 2003)[vi]
Σώμα & Λέξη
Βασική προϋπόθεση για το ομιλούν υποκείμενο είναι το σώμα. Η γλώσσα ως ομιλιακή επιτέλεση συνδέεται με τη φαινομενολογική ερμηνεία του σώματος και της ανάπτυξης του γλωσσικού φαινομένου. Κατά τον Merleau-Ponty το σώμα είναι το «όντος όν», κέντρο της αντίληψης για τα φαινόμενα, μέσο συνείδησης,[vii] θεμελιώνει την ενότητα των αντικειμένων που αντιλαμβάνομαι, αποτελεί το ρίζωμα στον κόσμο που «κατοικώ» και το αποτελεί το «όχημα» με το οποίο «κατέχω τον κόσμο». (Merleau-Ponty, 2016). Στην αντιληπτική φαινομενολογία του Merleau-Ponty «το σώμα “προσφέρει το έργο της αληθινής επικοινωνίας” και ορίζεται ως το “αντιληπτικό υποκείμενο” που κινείται για να επικοινωνήσει με το σώμα του άλλου το “αντιληπτικό πράγμα” – “φορέα αντίληψης”» με την αίσθηση του φύλου, της φυλετικότητας και του κοινωνικού, πολιτιστικού νοήματος συμπληρώνει η Cooper Albright ( Cooper. 2016).
Στη Φροϋδική θεωρία το σώμα δεν ταυτίζεται με τον οργανισμό και ούτε περιορίζεται στην εικόνα του. Υπάρχει ένα επιπλέον και αυτό το επιπλέον του σώματος, για την Ψυχανάλυση, είναι άμεσα συνδεδεμένο με το σώμα που εξαναγκάζεται, που αρρωσταίνει, ερωτεύεται, γεννά, που πεινά, πονά, επιθυμεί, φοβάται, ικανοποιείται, αγαπά, θυμώνει, πάσχει που εκπαιδεύεται στο συλλογικό, το σώμα που στρατεύεται ή και κομματιάζεται σε αποστολές αυτοκτονίας. Το σώμα αφυπνίζεται και αποκαλύπτει με έναν άμεσο τρόπο, χωρίς τις αντιστάσεις του μυαλού, το ακατέργαστο υλικό του ασυνείδητου [σηματοδοτείται από το κίνημα Dada μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο]. Το σώμα με την εμπλοκή του στον κόσμο του ασυνειδήτου, της επιθυμίας, του πόνου, του τραύματος και του θανάτου, είναι «ο τόπος ενός απωθημένου λόγου που επιστρέφει, χωρίς πάντοτε να μας ερωτά, ως σύμπτωμα ή ως έργο» (Ρηγοπούλου 2003). Το άχρονο, άμορφο, «ακατέργαστο και απωθημένο υλικό» έρχεται στην επιφάνεια ως δράση με συμβολική τάξη ή παράγει ένα νόημα το οποίο συνειδητοποιείται μέσα από το σώμα ή μορφοποιείται σε καλλιτεχνική δημιουργία. Παπαχριστόπουλος, Ν. (2013). Το σώμα του performer δηλαδή σχετίζεται με την βαθύτερη επιθυμία του η οποία ενυπάρχει στο ασυνείδητό του. Στην performance λοιπόν ενέχεται τόσο το σώμα του υποκειμένου, ως φαντασιακή πρόσληψη της ολότητάς του στο “στάδιο του καθρέφτη” όσο και το ‘υποκείμενο του ασυνειδήτου” [Lacan] σε σχέση με την γλωσσική δομή[viii]. H ψυχανάλυση δίνει εκείνα τα εννοιολογικά εφόδια, έτσι ώστε κατά την πρακτική της performance στο σώμα του performer να εμφανιστεί η συνθήκη του τριπλού: το πραγματικό, το φαντασιακό και το συμβολικό σώμα.
Η παραπάνω συζήτηση αφορά στις θεωρίες που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της αντίληψης για το σώμα και της σχέσης του με τη λέξη έτσι όπως αυτή η αντίληψη διατρέχει το Performance Writing. Συνοψίζοντας λοιπόν σχετικά με το σώμα ως κύριο σημαίνον του Performance Writing συμπυκνώνεται η ενεργή σχέση ανάμεσα σε αυτό (το σώμα: το φαινομενολογικό, το φαντασιακό-ποιητικό, το συμβολικό-πολιτικό και πραγματικό-τραυματικό σώμα) και στο ασυνείδητο, στη γλώσσα και στην τέχνη. «Κάθε φορά που το σώμα ως εικόνα και σχήμα του performer/writer είναι παρόν στο χώρο της δράσης κάτι επιστρέφει από το παρελθόν στο παρόν»[ix] Έτσι η «δράση γραφής» του Performance Writing θα αποτελέσει ένα κεντρικό σημαίνον ή ένα σύμπτωμα που θα λειτουργήσει ως τελεστής της συνάντησης του καλλιτέχνη/συγγραφέα με τον θεατή/αναγνώστη μέσα από τη ζωντανή δράση στο εδώ και τώρα, προκειμένου να αφυπνιστεί η συνείδηση του τελευταίου.
Η επόμενη δημοσίευση αφορά στη: Βρετανική καταγωγή και ακαδημαϊκή τοποθέτηση του Performance Writing/ John Hall
[i] Wittgenstein Ludwig «ο άνθρωπος είναι εν γένει τελετουργικό ον» (Wittgenstein, 1990)
[ii] Schechner Richard «Η καθημερινή ζωή δεν είναι μόνο υλικό για την τέχνη, αλλά και τέχνη από μόνη της» (Schechner, 2013).
[iii] Μήτρου Γιάννης (2020) σ. 174
[iv] σ.178
[v] σ. 61
[vi] Austin John Langshaw «Η γλώσσα είναι αυτή που επηρεάζει την αλλαγή στον κόσμο και λειτουργεί ως μια μορφή κοινωνικής δράσης» (Austin, 2003) γι’ αυτό η επιτελεστικότητα έχει πολλαπλές εφαρμογές σε διάφορους τομείς, όχι μόνο στη γλωσσολογία αλλά στη φιλοσοφία, ανθρωπολογία, σπουδές φύλου, σπουδές στην performance κ.λπ.
[vii] Μουτζουρέλλης Σταύρος Πολλοί μελετητές συγκλίνουν στο ότι η μεγάλη προσφορά του Merleau Ponty, στο πεδίο της Φαινομενολογίας, είναι η ανάδειξη της ικανότητας του σώματος για μία μη-διανοητική ωστόσο συνειδητή συσχέτιση με το περιβάλλον, η αρχή του «σκεπτόμενου σώματος χωρίς τη διαμεσολάβηση του νου» (Μουτζουρέλλης, 2014)
[viii] Μήτρου Γιάννης (2020) κεφάλαιο 3 σ. 167 – 181
[ix] σελ 175
Βιβλιογραφικές αναφορές
Μήτρου, Γ. «Performance art: ασυνείδητο σώμα, περιστασιακή πράξη» Εκδόσεις Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη
Wittgenstein, L. (1990) «Γλώσσα, Μαγεία, Τελετουργία» Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα
Schechner, R. (2013) «Performance Studies an introduction» Routledge
Austin J. L. (2003) «Πως να κάνουμε πράγματα με τις λέξεις» Εκδόσεις Εστία, Αθήνα
Μουτζουρέλλης, Σ. (2014). «Το Σκεπτόμενο Σώμα στον Ενσώματο Χώρο» Πρακτικά 8ου Φεστιβάλ Οπτικοακουστικών Τεχνών Μεταμορφώσεις της Σωματικότητας Τέχνη – Σώμα – Τεχνολογία, Κέρκυρα (Μεταμορφώσεις της Σωματικότητας -e book 2015)
Merleau- Ponty, M. (2016) «Φαινομενολογία της Αντίληψης», μτφρ. Καψαμπέλη, Κ., εκδόσεις Νήσος, Αθήνα
Cooper Albright, Α. (2011) «Situated Dancing: Notes from Three Decades in Contact with Phenomenology», Dance Research Journal, Vol. 43, No. 2 (Winter 2011), pp. 7-18 Published by: Congress on Research in Dance
Ρηγοπούλου, Π (2003) «Σώμα: Ικεσία και απειλή» Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα.
Παπαχριστόπουλος, Ν. (2013) «Τέχνη και ασυνείδητο» Εκδόσεις Opportuna
Μακρής, Π. (2021) «Performance art» Κριτική στο βιβλίου Performance Art. ασυνείδητο, σώμα, παραστασιακή πράξη του Γιάννη Μήτρου στη εφημερίδα Αυγή – Αναγνώσεις
Κριτική βιβλίου, τεχνών και επιστημών 7/2/21
Στην Performance του Γιάννη Μήτρου «Κόλαση του Δάντη, άσμα Ι» η ομιλιακή δράση (ήχος, εκφορά), ενώνεται με την σωματική και η λέξη αποχωρίζεται από το μονοδιάστατο νόημά της. Οι εγγραφές στα σώματα Εικόνα Ι (λέξεις γραμμένες από του ίδιους τους performers προερχόμενες από το Κείμενο «Η Θεία Κωμωδία Α’ Κόλαση» του Δάντη ή από το κοινό ως λέξη/ανάμνηση από προηγούμενη ανάγνωση /ακρόαση του έργου ή από performers και το κοινό ως λέξη αναδυόμενη αυτόματα από τη δράση)
Εικόνα Ι
Yiannis Mitrou, «Inferno di Dante, Canto I» Sebastian Tsifis, Vito Dhamonica,
Quantrelle, Napoli, Italy, 2012
Video: Inferno di Dante, canto I [Κόλαση του Δάντη, άσμα Ι] 2012