Πρόκειται για μια σειρά σύντομων άρθρων που αφορούν την performance poetry / επιτελεστική ποίηση, ένα δια-πολύ-καλλιτεχνικό είδος ποίησης (inter-disciplinary poetry art), που προσβλέπει σε μια πολυεπίπεδη και πολυαισθητηριακή ποιητική εμπειρία. Ευχαριστώ θερμά τον ποιητή Αντώνη Σκιαθά και τον ποιητή / καθηγητή Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο για την ευκαιρία που μου δίνουν να συστήσω στο αναγνωστικό κοινό του Culturebook το σχετικά καινούργιο αυτό ποιητικό είδος. Να σημειώσουμε ότι, ήδη από το καλοκαίρι 2020, η performance ποίηση έχει ενταχθεί, ως αντικείμενο σπουδών, στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Η περιοδικότητα των δημοσιεύσεων είναι ανά δεκαπέντε ημέρες, με μια συνέχεια ως προς τα ζητήματα που θα διεξέρχονται κάθε φορά. Το κάθε κείμενο συνοδεύεται από ένα video με αναφορά στην εγχώρια ή τη διεθνή ποιητική «σκηνή».
Η ελληνική περίπτωση. Από τον Θάνο Μούρραη Βελλούδιο και τον Νικόλα Κάλα στους σύγχρονους Έλληνες επιτελεστές-ποιητές
Ο Δημοσθένης Αγραφιώτης θέτει τον προβληματισμό αν η επιτέλεση ως καλλιτεχνική πρακτική «επανεισάγεται», από τη δεκαετία του ’60 και μετά, στην Ελληνική Κοινωνία ή όχι, αναφερόμενος στο ζήτημα της «πολιτισμικής (civilizational) συνέχειας» ή «πολιτιστικής (cultural) ασυνέχειας» ως καθοριστικό παράγοντα για τη διαμόρφωση της ελληνικής ιδιοτυπίας της επιτέλεσης. Στην πρώτη περίπτωση κάνει λόγο για το «ιστορικό βάθος του “τελείν”», αναφερόμενος στο παράδειγμα του Εμπεδοκλή ως καταγωγικό επιτελεστή-ποιητή, τον οποίο και ο Friedrich Hölderlin αναγνώριζε ως «αρχέγονο, πρωταρχικό και απαρχικό Έλληνα-Ευρωπαίο ποιητή», βάσει του οποίου η επιτέλεση στην Ελλάδα του σήμερα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως «επανεισαγωγή ενός χαμένου προτύπου». Στη δεύτερη περίπτωση, η επιτέλεση αναδύεται ως «σύμπτωμα» των σύγχρονων κοινωνιών που πασχίζουν να ανακαλέσουν τη συμβολική διάσταση, η οποία δείχνει να έχει χαθεί κάτω από το βάρος ενός εξορθολογισμένου κόσμου που επιδιώκει την «αποτελεσματικότητα», τους «νεωτερισμούς» (novelties) και τις «καινοτομίες» (innovations) περισσότερο από την αποκάλυψη της αλήθειας της ύπαρξης και της αναγκαιότητας της συνύπαρξης.
Στο προηγούμενο άρθρο αναγνωρίσαμε ως πηγή της σύγχρονης επιτελεστικής ποίησης τις πρωτοπορίες των αρχών του 20ου αιώνα στην Ευρώπη (Dada, Φουτουρισμός, Σουρεαλισμός) και τις συνέχειές τους, τα καλλιτεχνικά κινήματα του ’60 στην Αμερική (Conceptual Art, Bauhaus, Fluxus, CoBra).
Παραδόξως, η ελληνική πρωτοπορία θα συνδεθεί αρχικά (δεκαετία ’30) με το αστικό στοιχείο και μόνο μετά το ’60 με το κοινωνικό γίγνεσθαι, δίνοντας έμφαση στο πολιτικό, για να μεταβεί αργότερα (δεκαετία ’70) στο πολιτιστικό, φέρνοντας στο προσκήνιο το ζήτημα της επανασύνδεσης αλλοτινών διαιρέσεων μεταξύ του αστικού και του λαϊκού, του τοπικού και του διεθνούς, του πολιτικού και του αισθητικού. Σε αυτό το πλαίσιο θα αναδυθεί το ενδιαφέρον αρχικά για την τέχνη της επιτέλεσης και στη συνέχεια για την επιτελεστική ποίηση (δεκαετία ’80).
Όσον αφορά την περιπέτεια της γραπτής ποίησης στην Ελλάδα θα περάσει από τη «Νέα Αντικειμενικότητα» του Μεσοπολέμου, στην «υπερπολιτικοποίησή» της, τα χρόνια του ’68, για να καταλήξει, από το 1970 και μετά, ως αντιστάθμισμα στην εξωστρέφεια των προηγούμενων χρόνων, στη «Νέα Υποκειμενικότητα» (Neue Subjektivitat), όπως θα ονομάσει ο Marsel Reich-Ranicki τον «ακραίο υποκειμενισμό» της Μεταπολίτευσης, που φαίνεται να απέκοψε οριστικά τον ποιητικό λόγο από το δημόσιο βίο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πορεία του γραπτού ποιητικού λόγου, κατά κάποιο τρόπο, συνέβαλε στο σημερινό επιτακτικό αίτημα της απελευθέρωσης της ποίησης από τη σελίδα και της επανασύνδεσής της με τη ζωντανή κοινωνική της λειτουργία.
Ως εκ τούτων, λίγα ονόματα Ελλήνων πρωτοπόρων καλλιτεχνών που υποστήριξαν τη ζωντανή επιτελεστική καλλιτεχνική δράση, σε συνδυασμό πάντα με τον ποιητικό λόγο, θα μπορούσαν να αναφερθούν.
Ο Θάνος Μούρραης Βελλούδιος, γλωσσοπλάστης ντανταϊστής, ο οποίος επινόησε την φαντασιομετρία, ένα είδος τέχνης που «θα μπορούσε να νοηθεί ως συνεχής μεταμόρφωση υλικών, εικόνων, γνώσεων, χώρων, λέξεων και μυθημάτων (mythemes)» σε μια επιτελεστική σύμπλεξη κειμένου, εικόνας, αντικειμένου και τυχαιότητας.
Ο Γιάννης Χρήστου, ένας θαυμαστός συνθέτης και φιλόσοφος, ο οποίος στις παραστάσεις του ενέπλεκε με πρωτοποριακό τρόπο μουσικά και ηχητικά τοπία, λόγο και κίνηση, δοκιμάζοντας, με μια αισθητική και λειτουργική ιδιοτυπία, ποικίλα τεχνικά και εκφραστικά μέσα, συχνά υπερβαίνοντας τη μουσική τέχνη (μετα-μουσική), ξαφνιάζοντας και προσκαλώντας το κοινό του να συμμετάσχει ενεργά.
Ο Νικόλας Κάλας, που οραματιζόταν τη σύζευξη ποίησης και ζωής στη βάση της αυτοσυνείδησης, της σύνδεσης του υποκειμένου με τον αντικειμενικό κόσμο, της «πολλότητας» και της συμπληρωματικότητας των πραγμάτων. Στα δοκίμιά του θα μιλήσει για τη σταδιακή ανάδυση μιας «μη ευκλείδειας ποίησης», σε αναλογία με τη «μη ευκλείδεια θεωρία», η οποία «δεν εστιάζει σε υπαρκτικές υποστάσεις, αλλά σε κυμάτια ύπαρξης, όπως στη θεωρία των κβάντα». Σύμφωνα με τον Κάλα, ποιητές, όπως ο Arthur Rimbaud, ο Charles Pierre Baudelaire, ο Lautréamont, ο Guillaume Apollinaire και ο Stéphane Mallarmé, θα θέσουν στο επίκεντρο της ποίησής τους τη σχέση της εαυτότητας με τον κόσμο. Από αυτό το σημείο δεν θα αργήσει να αναδυθεί η «Τέχνη-Δράση» (Action Painting, Action Poetry) και η «Τέχνη-Γεγονός» (Performance Art, Performance Poetry).
Ο Νικόλας Κάλας πήρε θέση, κατά τη δεκαετία του ’30, σχετικά με την ανανέωση του λογοτεχνικού κανόνα, υπέρ μιας ποίησης «κίνησης» –που αντιστέκεται στη στατικότητα και τον ναρκισσισμό της λυρικής ποίησης – και ενός «εντατικού» διαλόγου μεταξύ «λόγιας και δημώδους παράδοσης», με σκοπό «την άρση των διαχωρισμών του συναισθήματος από τη σκέψη, της λαϊκής από τη λόγια κουλτούρα, της δημοτικής από την καθαρεύουσα, της ελληνοκεντρικής από την ευρωκεντρική στάση». Αντ’ αυτού, οι Έλληνες ποιητές της εποχής εκείνης προσπάθησαν να συνδέσουν την Ελλάδα με τον μύθο της και την ελληνικότητά της. Τριάντα χρόνια μετά, η υπόθεση «είχε οριστικά κριθεί υπέρ της συντηρητικής γραμμής της κουλτούρας με μοχλό την αστική συνείδηση και τις κανονιστικές διευθετήσεις της», ενώ ο Νικόλας Κάλας ζούσε αυτοεξόριστος στην Αμερική.
Είναι αλήθεια, πάντως, ότι η πλειονότητα των μεγάλων Ελλήνων ποιητών δοκίμασαν να επικοινωνήσουν τον ποιητικό τους λόγο με το ευρύ κοινό, είτε απαγγέλλοντας και παρουσιάζοντας οι ίδιοι τα ποιήματά τους, είτε προσφέροντάς τα προς μελοποίηση. Ποιητές, όπως ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Μιχάλης Μήτρας και ο Οδυσσέας Ελύτης, χρησιμοποίησαν στοιχεία επιτελεστικότητας δημιουργώντας οπτικά ποιήματα, ενώ άλλοι, όπως ο Άγγελος Σικελιανός, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Γιάννης Ρίτσος και ο Νίκος Καρούζος, κατάφεραν να αγγίξουν το κοινό αίσθημα με την αμεσότητα του λόγου τους και τις προσωπικές τους απαγγελίες. Παρόλ’ αυτά η επιτελεστική ποίηση, όπως θα δούμε σε επόμενα κείμενα, είναι κάτι παραπάνω από ενσωμάτωση επιτελεστικών στοιχείων στην ποιητική γραφή ή από απλή απαγγελία, από την οποία απολείπει το σώμα και η δράση[1].
Πιο κοντά στην έννοια και στην πρακτική της επιτέλεσης θα τοποθετούσαμε τον «μεγάλο Κροκάνθρωπο», Νικόλα Άσιμο. Ανυπόταχτος, ανένταχτος, ένας «καλλιτέχνης του δρόμου», ένας ονειροπόλος, ο Άσιμος συνδύαζε τον λόγο του με τη μουσική και την τέχνη της ζωντανής δράσης, στήνοντας «αυτοσχέδιες παραστάσεις» και κάνοντας «πολιτικές παρεμβάσεις» ενάντια στο κατεστημένο, οι οποίες σόκαραν το αθηναϊκό κοινό. Ωστόσο, θεωρείται περισσότερο επιτελεστής-τραγουδοποιός παρά επιτελεστής-ποιητής.
Ο Χρήστος Ζυγομαλάς, τη δεκαετία του ’70, φίλος και συνεργάτης του Νικόλα Άσιμου, συμμετείχε στην «Exarheia Square Band» και τους «Κροκανθρώπους», ποιητής, τραγουδοποιός και εικαστικός ο ίδιος, υπήρξε, πρωτοπόρος της καλλιτεχνικής performance, συνδυάζοντας τις τέχνες που κατείχε με ανατρεπτικό τρόπο και προσφέροντας άξια ποιητικά γεγονότα.
Σήμερα, την ίδια στιγμή που ποικίλα επιτελεστικά ποιητικά είδη αναδύονται σε άλλα μέρη του πλανήτη, από την Κίνα και την Ιαπωνία έως την Ευρώπη και την Αμερική, στην Ελλάδα ξεχωρίζουν μεμονωμένες προσπάθειες Ελλήνων δημιουργών που διερευνούν το φαινόμενο της επιτελεστικής ποίησης και δημιουργούν αντίστοιχα ποιητικά έργα. Η αναφορά είναι ενδεικτική.
Ο επιτελεστής-ποιητής Δημοσθένης Αγραφιώτης προσβλέπει στη σύνδεση της ποιητικής μας κληρονομιάς με τη σύγχρονη επιτελεστική ποιητική και το άνοιγμά της στον διεθνοποιημένο κόσμο.
Ο Γιάννης Μήτρου, ερευνητής της Performance Art, διερευνά τη σχέση της τραγωδίας και του αρχαίου δράματος με την τέχνη της επιτέλεσης, καθώς και την πρακτική του μετατονισμού του ποιητικού λόγου σε σωματικό ποιητικό λόγο (Παριστάμενος Ποιητικός Λόγος).
Ο ποιητής, Slammer και Spoken Word Artist, Μάκης Μούλος, έχει φέρει δυναμικά τη μόδα του Slam Poetry στη χώρα μας –μια σύγχρονη μορφή αγωνιστικής προφορικής ποίησης– κερδίζοντας όλο και μεγαλύτερο κοινό.
Άλλοι ποιητές, όπως ο Βασίλης Αμανατίδης με «επιτελεστικές αναγνώσεις», ο Σαμψών Ρακάς με «ποιητικές παραστάσεις», η Φοίβη Γιαννίση με «επιτελέσεις εκφώνησης», η Ιωάννα Σκαντζέλη με ποιητικο-εικαστικές εγκαταστάσεις (installed poetry), πειραματίζονται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ο καθένας με τα εργαλεία, τις δεξιότητες, την ιδιοτυπία, την ιδιοφωνία και τη φαντασία που διαθέτει, με την πρακτική της επιτέλεσης, διαμορφώνοντας ένα νέο τοπίο στο χώρο της σύγχρονης ποίησης.
[1] Ας μη θεωρηθεί ότι τίθεται ζήτημα πρόκρισης της προφορικής και επιτελεστικής ποίησης έναντι της γραπτής. Πρόκειται για διαφορετική προσέγγιση του ποιητικού λόγου, με άλλη λειτουργικότητα και απαιτήσεις.
Στο επόμενο: Συνέντευξη με τον Δημοσθένη Αγραφιώτη, έναν διεθνή Έλληνα επιτελεστή-ποιητή
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αγραφιώτης Δ. (2015), «Θάνος Μούρραης-Βελλούδιος (Θ. Μ. – Β.), Θαυμασμός, Μέγας. – Βελλούδινος», Ο Φαρφουλάς, τευχ. 18 (7/2015). Αθήνα (σσ: 9-13).
Αγραφιώτης Δ. (2010), «Για την επιτέλεση. Όροι και πρακτικές», Performance Festival – Bienalle: 2, 24-30 May 2009, Θεσσαλονίκη: Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
(Αγραφιώτης, 2003)
Αρσενίου Ε. (2000), «Υπερρεαλισμός και Νέα Πρωτοπορία. Προτάσεις για την ελληνική περίπτωση», Ομπρέλα, τχ. 49, Ιούνιος-Αύγουστος 2000, Αθήνα (σσ: 16-22).
Δεληγιώργη Α. (2018), Ο μοντερνιστής κριτικός Νικόλας Κάλας, Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων, Αθήνα: Αρμός.
Horkheimer M. (1988), Το Τέλος του Λόγου, μτφρ. Ροζάνης Στεφ., Αθήνα: Έρασμος.
Ιερωνυμάκη Θ. (Δεκέμβριος 2016), «”Μια Γκρεμιστική Θεωρία” ή “Το τελευταίον Κατασκεύασμα των Αριβιστ της τέχνης”; Η κριτική υποδοχή του DADA στην Ελλάδα (1920-1925)», Ο Αναγνώστης («100 χρόνια DADA»), τχ 3, Αθήνα: Τόπος (σσ: 28-49).
Κουτσουρέλης Κ. (2019), Η τέχνη που αυτοκτονεί, Για το αδιέξοδο της ποίησης του καιρού μας, Αθήνα: Μικρή Άρκτος.
Ματθιόπουλος Δ. Ε. (1992), «Λίβελος και Σάτιρα για τη Μοντέρνα τέχνη» στο Μεταμορφώσεις του Μοντέρνου, Η ελληνική εμπειρία, Υπουργείο Πολιτισμού, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου, Έκθεση: 14 Μαίου – 13 Σεπτεμβρίου 1992, Αθήνα (σσ: 363-372).
Vitti M. (5/1976), «Οι δύο πρωτοπορίες στην ελληνική ποίηση 1930 με ’40», Ο Πολίτης, τχ 1, Αθήνα, σσ 72-79.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
Αγραφιώτης Δ. (29/6/2019), «Δι-αναγνώσεις. Επιτέλεση στην Αμέ, Βέλγιο». Ανακτήθηκε 5/3/2021, από την ιστοσελίδα http://dagrafiotis.com/?p=7400
Αγραφιώτης Δ. (2003), «Οπτική Ποίηση: Μικρός Οδηγός Πλοήγησης». Ανακτήθηκε 5/3/2021 από την ιστοσελίδα https://dagrafiotis.com/?p=481&from_cat=8
Anadeixeto Tvshow, 25/7/2016, «Η ποίηση, η γλυπτική, οι μπαλάντες του Χρήστου Ζυγομαλά». Ανακτήθηκε 5/3/2021, από την ιστοσελίδα https://www.youtube.com/watch?v=CPnAh1a6WXE
Γιώτη Α. (2014) «Συμφραστικοί Πίνακες Λέξεων για Μείζονες Νεοέλληνες Ποιητές. Άγγελος Σικελιανός (1884-1951): βίος λυρικός», στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Ανακτήθηκε 5/3/2021, από την ιστοσελίδα http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/biography.html?cnd_id=15
«Εγώ Δεν Είμαι Ποιητής», (17/3/2019). «Η “άσημη” ζωή του “Αγίου” των Εξαρχείων, Νικόλα Άσιμου», Στον Δρόμο της Ποίησης. Ανακτήθηκε 5/3/2021, από την ιστοσελίδα https://dromospoihshs.home.blog/2019/03/17/η-άσημη-ζωή-του-άγιου-των-εξαρχείων-ν/
«Εσύ: τα στοιχεία», 7/10/2018, «Λογοτεχνική Performance Βασίλης Αμανατίδης + «Μαύρος Γάντζος». Ανακτήθηκε 5/3/2021, από την ιστοσελίδα https://dimitria.thessaloniki.gr/events/εσύ-τα-στοιχεία/?fbclid=IwAR1lAIZJbhWC3LSUU0WOtWvEh3ivg9kzy4ak1_VT3WfF90hVPewx3_sPsQU
Σκαντζέλη Ι. (6/7/2016), «Poetry Installation της Ιωάννας Σκαντζέλη στο Μουσείο Άγγελου και Εύας Σικελιανού». Ανακτήθηκε 5/3/2021, από την ιστοσελίδα https://iwannaskantzeli.blogspot.com/2016/07/jul-6-poetry-installation.html?view=classic
Vassilis Amanatidis (2018), «μ_otherpoem: μόνο λόγος». Ανακτήθηκε 5/3/2021, από την ιστοσελίδα https://www.facebook.com/vasilis.amanatidis/videos/vb.1618626169/10213512253193565/?type=3
Video.libertas (25/3/3016), «outis». Ανακτήθηκε 5/3/2021, από την ιστοσελίδα https://www.youtube.com/watch?v=K3YTeC0fLM8
zygomalas, 16/6/2016, «Το Αύριο (performance)». Ανακτήθηκε 5/3/2021, από την ιστοσελίδα https://www.youtube.com/watch?v=BDkA_ga8FAA
Βασίλης Αμανατίδης – Εσύ: τα στοιχεία (7/3/2018). [Το έργο εκδόθηκε σε μορφή βιβλίου και τιμήθηκε με το Βραβείο Ποίησης Ακαδημίας Αθηνών 2017 – Ίδρυμα Ουράνη.]
* Η Γεωργία Βεληβασάκη γράφει ποίηση, στίχους, έμμετρα παραμύθια, θεατρικά έργα και διηγήματα. Ασχολείται με το τραγούδι, το μουσικό θέατρο και την τέχνη της performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σπούδασε μουσική και θέατρο (Θέατρο των Αλλαγών, Α4Μ Κέντρο Παραστατικών Τεχνών κ.ά.) Είναι αριστούχος του τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), όπως και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή» (Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας), ενώ ολοκλήρωσε τα Προγράμματα Επαγγελματικής Επιμόρφωσης & Κατάρτισης «Performance/Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Πρακτικές Εφαρμογές» και «Εκπαίδευση Εκπαιδευτών Ενηλίκων» του ΕΚΠΑ. Συνεργάζεται, ως διδάσκουσα, με το Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» (Π.Δ.Μ.).
Στο εργοβιογραφικό της περιλαμβάνονται λογοτεχνικά έργα, που έχουν βραβευθεί, εκδοθεί και παρουσιαστεί επί σκηνής, καθώς, επίσης, εκτενής προσωπική δισκογραφία, αλλά και συμμετοχές σε έργα άλλων καλλιτεχνών.
Περισσότερα: http://www.velivasaki.gr/biography/
Προηγούμενο άρθρο: «Κάτι πολύ παλιό ως κάτι πολύ νέο. Γενεαλογία της επιτελεστικής ποίησης. Πρώτοι διδάξαντες» https://www.culturebook.gr/texnes/peri-performance-poihsis-4.html
Post cover: Η φωτογραφία είναι από τη μεταγραφή του ποιήματος «Κύμα άλμα. Πάνω στον καιρό» του Γιώργου Παναγιωτίδη, το οποίο συμπεριλαμβάνεται στο διαμεσικό opus «Ποιητικές Μεταγραφές. 7 ποιητές, 14 ποιητεχνήματα» της Γεωργίας Βεληβασάκη, που έγινε υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.