Ξεκινάμε σήμερα 17-01-2021 μια σειρά σύντομων άρθρων που αφορούν την performance poetry / επιτελεστική ποίηση, ένα δια-πολύ-καλλιτεχνικό είδος ποίησης (inter-disciplinary poetry art), που προσβλέπει σε μια πολυεπίπεδη και πολυαισθητηριακή ποιητική εμπειρία. Ευχαριστώ θερμά τον ποιητή Αντώνη Σκιαθά και τον ποιητή / καθηγητή Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο για την ευκαιρία που μου δίνουν να συστήσω στο αναγνωστικό κοινό του Culturebook το σχετικά καινούργιο αυτό ποιητικό είδος. Να σημειώσουμε ότι, ήδη από το καλοκαίρι 2020, η performance ποίηση έχει ενταχθεί, ως αντικείμενο σπουδών, στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Η περιοδικότητα των δημοσιεύσεων θα είναι ανά δεκαπέντε ημέρες, με μια συνέχεια ως προς τα ζητήματα που θα διεξέρχονται κάθε φορά. Το κάθε κείμενο θα συνοδεύεται από ένα video με αναφορά στην εγχώρια ή τη διεθνή ποιητική «σκηνή».
Το σημαίνον «performance» και η μεταφορά του όρου στα ελληνικά.
Η έννοια της «performance» έχει τις ρίζες της στη γαλλική γλώσσα του 15ου αιώνα ως σημαίνον μιας διαδικασίας που οδηγεί στην ολοκλήρωση μιας εργασίας, πνευματικής ή χειρωνακτικής. Από εκεί θα περάσει στην αγγλική γλώσσα, για να επανανοηματοδοτηθεί μέσα από ανθρωπολογικές, κοινωνιολογικές, εθνογραφικές, φιλοσοφικές, ψυχολογικές, γλωσσολογικές έρευνες και καλλιτεχνικούς προβληματισμούς, να διαχυθεί γεωγραφικά και να καταλήξει με τα περιεχόμενα και τις σημασιοδοτήσεις που της αποδίδονται σήμερα.
Σύμφωνα με το Merriam–Webster‘s Dictionary, ως «performance» ορίζεται η «επίτευξη μιας εργασίας», η «εκπλήρωση μιας πρόθεσης», η «εκτέλεση μιας πράξης», η «εκδήλωση», η «δημόσια παρουσίαση και έκθεση μπροστά σε κοινό», αλλά και η «επιτηδευμένη συμπεριφορά επί σκοπού», δηλαδή, η ενσυνείδητη πράξη. Θα συναντήσουμε τον όρο και ως «παράσταση», «απόδοση», «επίδοση», «τέλεση», «θέαμα», «λειτουργία», μια ποικιλία σημασιολογικών αποχρώσεων, που δυσκολεύουν την αποσαφήνισή του ως έννοια και ως πρακτική, δεδομένου ότι ερμηνεύεται διαφορετικά ανάλογα με την οπτική μέσα από την οποία εξετάζεται.
Στο καλλιτεχνικό πεδίο η performance αναφέρεται ως μια σύγχρονη μορφή τέχνης (performance art) «συχνά με κοινωνικοπολιτικούς προβληματισμούς, που τυπικά χαρακτηρίζεται από τη ζωντανή παρουσία του καλλιτέχνη μπροστά σε ένα κοινό ή τυχαίους θεατές, και αντλεί από τέχνες, όπως η ποίηση, η ζωγραφική, η μουσική, το θέατρο, ο χορός κ.λπ.»
Συμβαίνει βέβαια συχνά στον χώρο της τέχνης οι έννοιες «performance» και «performing» να συγχέονται. Ο όρος performing ενέχει τη δράση του ρήματος (στενή έννοια), ώστε λέγοντας «performing arts» αναφερόμαστε σε κάθε καλλιτεχνική πράξη που γίνεται μπροστά σε κοινό, όπως μια συναυλία ή μια θεατρική παράσταση. Από την άλλη, η performance αναφέρεται περισσότερο σε ένα «concept», στην πραγμάτωση, δηλαδή, μιας ιδέας ως ολοκληρωμένη δράση (ευρεία έννοια), στο πλαίσιο της οποίας αξιοποιούνται, κατά τρόπο συνθετικό και δημιουργικό, διαφορετικές δυνατότητες και πρακτικές. Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν υφίσταται καλλιτεχνική performance χωρίς την πρωτοβουλία και την παρουσία του ίδιου του δημιουργού.
Ο όρος «performance poetry» συναντάται για πρώτη φορά σε δημοσίευμα του 1982, στην εφημερίδα Austin Chronicle στο Τέξας της Αμερικής, που αναφερόταν στην performance ποίηση της Hedwig Gorski σε συνεργασία με τον μουσικό D’Jalma Garnier. Η ίδια χρησιμοποιούσε τον όρο από το 1978 στην προσπάθειά της να περιγράψει αυτό που παρουσίαζε, τη σύνθεση, δηλαδή, της εκφοράς του ποιητικού λόγου και μουσικών ηχητικών τοπίων, διαφοροποιώντας το από την τέχνη της επιτέλεσης (performance art) που μέχρι τότε εστίαζε περισσότερο στο σώμα παρά στο κείμενο και προερχόταν, κυρίως, από την ώσμωση των παραστατικών και εικαστικών τεχνών. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι δεν προϋπήρξαν, όπως θα δούμε σε επόμενο άρθρο, performers-ποιητές πολύ πριν από την Hedwig Gorski, πόσο μάλλον ότι το σώμα εξαιρείται από την πρακτική της performance ποίησης.
Ο όρος μεταφέρθηκε στα ελληνικά από τον καθηγητή ανθρωπολογίας και γλωσσολογίας Λουκά Τσιτσιπή ως «επιτέλεση», υπογραμμίζοντας τη σημασία της δημιουργίας και της τέλεσης ενός έργου μπροστά σε ένα κοινό («επιτελεσμένος λόγος»).
Ο Δημοσθένης Αγραφιώτης, ο οποίος θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους Έλληνες ποιητές διαμέσων και ποιητής-performer ο ίδιος, ακολουθώντας το παράδειγμα του Boris Nieslony –ενός καλλιτέχνη και επιμελητή (curator) της performance art, ο οποίος «συγκέντρωσε γύρω στους 250 ορισμούς της»– θα μιλήσει για την πολυσημία του όρου και θα συντάξει μια ελληνική εκδοχή ορισμών. Δίνοντας έμφαση στη μετάβαση από την «έννοια» στο «ζωντανό γεγονός» και συσχετίζοντας την ποιητική (δημιουργική πράξη) της performance με την τελετή και την τελετουργία, το παιχνίδι και την τυχαιότητα, αλλά και με την ολοκλήρωση ενός έργου σύμφωνα με ένα σχέδιο («τελεσφορία»), ο Αγραφιώτης θα αποδώσει τον αγγλικό όρο «performance» ως «επιτέλεση»[i] και το «performance poetry» ως «επιτελεστική ποίηση».
Η performance ποίηση όμως πέρα από (χωρο-χρονοποιημένη) δράση, όπως θα δούμε αργότερα, είναι παράλληλα και παράσταση (ζωντανό θέαμα). Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Friedrich Hegel, η δράση και η παράσταση –που εν προκειμένω φαίνεται να συναρμόζονται– αποτελούν «συμπληρωματικά αντίθετα». Ως εκ τούτου, ο Γιάννης Μήτρου, ερευνητής και διδάσκων της performance art, θα επιμείνει στον όρο «τέλεση» ή «performance» (αμετάφραστο), αντί «επιτελέση», δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στην παραστασιακή της όψη και δευτερευόντως στην επιτελεστική (πραξιακή / δρασιακή). Συνδέοντας δε την τέχνη της performance με την ποίηση, ως τέχνη του λόγου, θα προτείνει τη μέθοδο του «Παριστάμενου Ποιητικού Λόγου», όπου η σωματική και η λεκτική κατάσταση, βάσει της «Παραστατικής Τελεστικής Θεωρίας» –ενός μαθηματικού εξηγητικού μοντέλου που δεν θα εξετάσουμε εδώ– και εντός του πλαισίου της performance art, συναρθρώνονται από τον εκάστοτε τελεστή σε ένα παραστασιακό όλον, μεταμορφώνοντας τον ποιητικό λόγο σε τέχνη πέρα από την ποίηση.
Στην περίπτωση της performance ποίησης, ωστόσο, η πραγμάτωση του ποιητικού λόγου ταυτόχρονα ως παραστασιακό και ως πραξιακό ενέργημα, ελέγχεται πάντα από τον ίδιο τον ποιητή και όχι από άλλον τελεστή. Αυτό σημαίνει ότι ο λόγος αναπτύσσεται μεν παραστασιακά αλλά, καθώς το σύνολο αποτελεί επινοητική διαδικασία και ζωντανή πράξη του ποιητή, δεν μένει ανεπηρέαστος, αντίθετα, τελεί εν τω γίγνεσθαι (επιτελείται και παρίσταται) στο ενεργό παρόν. Επομένως, θα μπορούσαμε να αναφερόμαστε σε αυτό το είδος της ποίησης, είτε ως «επιτελεστική ποίηση» (όταν θέλουμε να τονίσουμε την παρουσία του ποιητή), είτε ως «τελεστική ποίηση» (όταν θέλουμε να αναδείξουμε την παραστασιακή της όψη), είτε ως performance ποίηση, που είναι και ο διεθνοποιημένος όρος, ο οποίος, μάλιστα, έχει καταστεί ο πλέον οικείος και κοινά αποδεκτός.
Στο επόμενο: «Αντί ορισμού» (Τι είναι η performance ποίηση;)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ηοffman, J. & Jonas, J. (2005), Perform, United Kingdom: Τhames & Hudson Ltd
Αγραφιώτης Δ. (2010), «Για την επιτέλεση. Όροι και πρακτικές», Performance Festival – Bienalle: 2, 24-30 May 2009, Θεσσαλονίκη: Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης
Carlson M. (2014), Performance – Μια κριτική εισαγωγή, μτφρ/εισαγωγή/επιμ. Ράπτου Ελευθερία, Αθήνα: Παπαζήση
Δεληγιώργη Α. (2018), Ο μοντερνιστής κριτικός Νικόλας Κάλας, Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων, Αθήνα: Αρμός
Schechner R. (2011), Θεωρία της Επιτέλεσης, μτφρ. Κουβαράκου Νάνσυ, επιμ. Ζωγράφου Μαγδαληνή, Φιλίππου Φίλιππος, Αθήνα: Τελέθριον
Hall J. (2018) «Performing, Writing / What’s that comma up to?», Performance Research, On Reflection: Turning 100, Vol. 23, Issue 4, pp 11-15.Paper presented at the Performing, Writing Symposium. Wellington, New Zealand, 10-19 March 2017.
Ρηγοπούλου Π. (2008), Το Σώμα, Ικεσία και Απειλή, εκδ. Πλέθρον 2008
Kwastek, K. (2013). Αesthetics of Interaction in Digital Art. Μassachusetts, England: The MIT Press
Μήτρου Γ. (2015), Επιστροφή στο Σώμα, Επιστροφή στην Αναγέννηση, Θεσσαλονίκη: Εργαστήριο Έρευνας Παραστατικών Τεχνών Alma Kalma
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
Αγραφιώτης Δ. (2015b), «Συνέντευξη Δημοσθένη Αγραφιώτη στην εκπομπή “Βιβλία στο κουτί”», Nerit Plus. Ανακτήθηκε 18/11/2019, από την ιστοσελίδα https://vimeo.com/118929799
Αγραφιώτης Δ. (2009-2013), «Για την επιτέλεση». Ανακτήθηκε 27/2/2020, από την ιστοσελίδα https://dagrafiotis.com/?p=2351&from_cat=8
Merriam-Webster (a), «Performance». Ανακτήθηκε 18/11/2019, από την ιστοσελίδαhttps://www.merriam-webster.com/dictionary/performance
Merriam-Webster (b), «Performance art». Ανακτήθηκε 18/11/2019, από την ιστοσελίδα https://www.merriam-webster.com/dictionary/performance%20art
Garnham R. (Ιανουάριος 2017), «A Brief History of Contemporary Performance Poetry». Διάλεξη του Robert Garnham στο Torquay Museum Lecture Society. Ανακτήθηκε 17/11/2019, από την ιστοσελίδα https://robertdgarnham.wordpress.com/2017/01/18/a-brief-history-of-comtemporary-performance-poetry/
[i] Ο όρος αναφέρεται ήδη ως «epitelesi» σε ξένα συγγράμματα που αφορούν την performance, όπως, για παράδειγμα, στο άρθρο του Boris Nieslony «The Culture of Performance, Performing and Performance Arts» στο Performance Research – A Journal of the Performing Arts (11/3/2010), Vol.11, 2006 – Issue 2, σσ 108-109.
Teenager in Nova Scotia by Hedwig Gorski, performance poetry on the Vermilion River, Louisiana
* Η Γεωργία Βεληβασάκη γράφει ποίηση, στίχους, έμμετρα παραμύθια, θεατρικά έργα και διηγήματα. Ασχολείται με το τραγούδι, το μουσικό θέατρο και την τέχνη της performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σπούδασε μουσική και θέατρο (Θέατρο των Αλλαγών, Α4Μ Κέντρο Παραστατικών Τεχνών κ.ά.) Είναι αριστούχος του τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), όπως και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή» (Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας), ενώ ολοκλήρωσε τα Προγράμματα Επαγγελματικής Επιμόρφωσης & Κατάρτισης «Performance/Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Πρακτικές Εφαρμογές» και «Εκπαίδευση Εκπαιδευτών Ενηλίκων» του ΕΚΠΑ. Συνεργάζεται, ως διδάσκουσα, με το Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» (Π.Δ.Μ.).
Στο εργοβιογραφικό της περιλαμβάνονται λογοτεχνικά έργα, που έχουν βραβευθεί, εκδοθεί και παρουσιαστεί επί σκηνής, καθώς, επίσης, εκτενής προσωπική δισκογραφία, αλλά και συμμετοχές σε έργα άλλων καλλιτεχνών.
Περισσότερα: http://www.velivasaki.gr/biography/
Post cover: Από τη μεταγραφή του ποιήματος «Θάνατος ή Αντί επιλόγου» του Τριαντάφυλλου Κωτόπουλου (Οι 40, παλιές, Εκκλησιές, εκδ. Μανδραγόρας 2020), το οποίο συμπεριλαμβάνεται στο διαμεσικό opus «Ποιητικές Μεταγραφές. 7 ποιητές, 14 ποιητεχνήματα» της Γεωργίας Βεληβασάκη, που υλοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας (ΜΠΣ «Δημιουργική Γραφή»).