Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος γεννήθηκε τον Νοέμβριο του 1935. Σπούδασε νομική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και παράλληλα άρχισε να εργάζεται σαν δημοσιογράφος στην εφημερίδα Τα Νέα. Κατά καιρούς έχει γράψει διάφορα βιβλία, όπως Οι παλιοί συμμαθητές, Ζω από περιέργεια, Μάνος Λοΐζος, ενώ έχει παρουσιάσει με επιτυχία εκπομπές στην τηλεόραση. Επίσης, έχει διατελέσει και πρόεδρος της Εταιρείας Μουσικοσυνθετών Ελλάδος..
Η βασική του ιδιότητα όμως είναι η στιχουργική τέχνη. Μέχρι σήμερα έχει γράψει πάνω από 1.200 τραγούδια σε συνεργασία με τους κορυφαίους Έλληνες συνθέτες και τραγουδιστές. Η αρχή έγινε το 1963 με τον δίσκο Κόκκινα φανάρια του Σταύρου Ξαρχάκου, όπου ο Λευτέρης συμμετείχε με τα τραγούδια «Φτωχολογιά» και «Άπονη ζωή». Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι τουλάχιστον τα μισά τραγούδια που έχει αγαπήσει και ψιθυρίσει ο κόσμος τα τελευταία πενήντα χρόνια ανήκουν στον ίδιο.
Το 1989, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, γράφει τους στίχους για τον δίσκο Μη μιλάς κινδυνεύει η Ελλάς, όπου τη μουσική υπογράφει ο Χρήστος Νικολόπουλος και την ερμηνεία ο Γιώργος Νταλάρας. Το τελευταίο τραγούδι αυτού του άλμπουμ, που κατέγραψε υψηλές πωλήσεις, ονομάζεται «Καληνύχτα» και έχει κάτι ιδιαίτερο ως προς τη στιχουργική του προσέγγιση. Ο Λευτέρης μέσα από τους στίχους του συνομιλεί με γνωστά τραγούδια του παρελθόντος και δημιουργεί από τεχνικής άποψης, συνειδητά ή ασυνείδητα, ένα πρωτότυπο λογοτεχνικό αποτέλεσμα.
Ας θυμηθούμε τα λόγια του τραγουδιού:
Αχ χελιδόνι κάπου νυχτώνει
Και στην αλάνα στον καφενέ
Μικρά Ασία και φαντασία
Η εφηβεία μας σε δίσκους ρεφενέ
Καληνύχτα – καληνύχτα
Τα τραγούδια που σου ‘μαθα κρύφτα
Ζέστανε τα σαν να ‘ναι πουλιά
Γιατί γέμισε ο κόσμος με νύχτα
Κι η ζωή με αντηλιά
Όταν θα λάβεις αυτό το γράμμα
Αναστενάζω βγαίνει φωτιά
Και πού σοκάκι να τραγουδήσεις
Τα παραπονεμένα λόγια σου καρδιά
Η πρώτη στροφή αναφέρεται σε πέντε υπέροχα τραγούδια αλλά και σε έναν σπουδαίο δίσκο που λίγο πολύ όλοι γνωρίζουμε. Πιο συγκεκριμένα:
–Αχ χελιδόνι μου
Μουσική: Μάνος Λοΐζος
Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος.
Πρώτη εκτέλεση: Γιώργος Νταλάρας
Άλμπουμ: Ο μέτοικος (1971)
–Κάπου νυχτώνει
Μουσική & στίχοι: Σταύρος Κουγιουμτζής
Πρώτη εκτέλεση: Γιώργος Νταλάρας
Άλμπουμ: Να ‘τανε το 21 (1970)
–Στην αλάνα
Μουσική: Γιάννης Σπανός
Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος
Πρώτη ερμηνεία Γιώργος Νταλάρας
Άλμπουμ: Οι Μάηδες οι ήλιοι μου (1978)
–Έχω έναν καφενέ
Μουσική: Μάνος Λοΐζος
Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος
Πρώτη εκτέλεση: Γιώργος Νταλάρας
Άλμπουμ: Θαλασσογραφίες (1970)
–Μικρά Ασία (άλμπουμ)
Μουσική: Απόστολος Καλδάρας
Στίχοι: Πυθαγόρας
Πρώτη εκτέλεση: Γιώργος Νταλάρας & Χαρούλα Αλεξίου
–Η φαντασία
Μουσική: Απόστολος Καλδάρας
Στίχοι: Ευτυχία Παπαγιανοπούλου
Πρώτη εκτέλεση: Γιώργος Νταλάρας
Άλμπουμ: Ο μέτοικος (1971)
Μετά το ρεφρέν, καληνύχτα τα τραγούδια που σου ‘μαθα κρύφτα, ακολουθεί η δεύτερη στροφή που επίσης, αναφέρεται σε ορισμένα σημαντικά τραγούδια.
–Το γράμμα
Μουσική: Γιώργος Ζαμπέτας
Στίχοι: Γιώργος Μητσάκης
Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας (δεν είναι ο πρώτος που είπε το τραγούδι όμως συνέβαλε κατά ένα μεγάλο ποσοστό στη μετάδοση και στην εμπορική του επιτυχία)
–Όλα καλά
Μουσική & στίχοι: Σταύρος Κουγιουμτζής
Πρώτη εκτέλεση: Γιώργος Νταλάρας
Άλμπουμ: Στα ψηλά τα παραθύρια (1975)
–Παραπονεμένα λόγια
Μουσική: Γιάννης Μαρκόπουλους
Στίχοι: Μάνος Ελευθερίου
Πρώτη εκτέλεση: Γιώργος Νταλάρας
Άλμπουμ: Σεργιάνι στον κόσμο (1979)
Είναι προφανές ότι ο Λευτέρης Παπαδόπουλος θέλοντας να υπογραμμίσει τη διαχρονική φιλία του με τον Γιώργο Νταλάρα, ενσωματώνει στο τραγούδι «Καληνύχτα» στίχους ή τίτλους από άλλα τραγούδια που έγιναν γνωστά με τη φωνή του. Επίσης, με αυτόν τον τρόπο τού δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και σε άλλους σημαντικούς συνθέτες του τόπου και καρδιακούς φίλους του, όπως Μάνος Λοΐζος, Σταύρος Κουγιουμτζής, Γιάννης Σπανός, Γιάννης Μαρκόπουλος, Απόστολος Καλδάρας, Γιώργος Ζαμπέτας, Γιώργος Μητσάκης, αλλά και σε εξαιρετικούς στιχουργούς, όπως Πυθαγόρας, Ευτυχία Παπαγιανοπούλου και Μάνος Ελευθερίου.
Ο δίσκος του Χρήστου Νικολόπουλου λοιπόν, έχει ως επίλογο ένα μικρό στιχούργημα που όπως διαπιστώνουμε, κρύβει περισσότερα και ανοίγει τη συζήτηση του επιστημονικού όρου που ονομάζεται Διακειμενικότητα (Intertextuality).
Η «διακειμενικότητα» αποδίδεται στην Julia Kristeva, η οποία είναι η πρώτη που εισάγει τη συγκεκριμένη έννοια στη μελέτη της λογοτεχνίας, ενώ έχουν προηγηθεί οι μελέτες για τη «διαλογικότητα» του Ρώσου διανοητή Μπαχτίν και ακολουθούν άλλες σχετικές εργασίες, όπως η «διακειμενικότητα» του Ζενέτ που διαφοροποιείται από την προσέγγιση της Κρίστεβα.
Η διακειμενικότητα έχει να κάνει με το σύνολο των σχέσεων που βρίσκει ο αναγνώστης ανάμεσα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο και σε άλλα προγενέστερά του. Τη συναντάμε συχνά, επειδή συνήθως οι επιδράσεις που καθορίζουν τα τωρινά λογοτεχνικά έργα, αφορούν τα βιώματα, τις γνώσεις, τα διαβάσματα και το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του συγγραφέα. Διακειμενικότητα έχουμε, επίσης, όταν ένα λογοτεχνικό κείμενο στηρίζεται εμφανώς σε ένα παλιότερο, ακόμα κι αν δεν το αναφέρει καθόλου. Τρανταχτό παράδειγμα είναι ο Οδυσσέας του Τζέημς Τζόυς, βιβλίο βασισμένο στην Οδύσσεια. Με άλλα λόγια, η διακειμενικότητα προσδιορίζει το πλέγμα των σχέσεων που αναπτύσσουν και συνδέουν διάφορα κείμενα μεταξύ τους, είτε είναι του ίδιου συγγραφέα, είτε απέχουν μεταξύ τους χωροχρονικά. Όπως καταλαβαίνει κανείς, ο εντοπισμός της διακειμενικότητας μάς βοηθάει στο να δώσουμε σ’ ένα κείμενο περαιτέρω βάθος και υπόσταση προσεγγίζοντάς το μέσα από μία νέα αναγνωστική οπτική γωνία. Μπορούμε, επίσης, να βάλουμε τα κείμενα να συνομιλήσουν μεταξύ τους, ώστε όχι μόνο να βρούμε ομοιότητες, αλλά και αντιθέσεις, επιχειρήματα ή καινούργια μηνύματα.
Αρχικά, η διακειμενικότητα χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο για να «ξεκλειδώσει» και να αναλύσει λογοτεχνικά κείμενα, αλλά στη συνέχεια απλώθηκε και στο πεδίο της διαφήμισης, της δημοσιογραφίας, της τηλεόρασης, και σήμερα έφτασε μέχρι και στις ιστοσελίδες του διαδικτύου. Πράγματι, μελετώντας κανείς αυτό το φαινόμενο διαπιστώνει ότι τα κλασικά κείμενα αποτελούν μία κοινή και καθολική κληρονομιά, την οποία ο μεταγενέστερος συγγραφέας χρησιμοποιεί, για να ξεσκονίσει και να γυαλίσει το θέμα του και κρατώντας το κάτω από το φως να προσπαθήσει να ανακαλύψει νέες αλήθειες, νέα μυστικά και νέες αφυπνίσεις. Ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης κάνοντας λόγο για τη διακειμενικότητα μας αναφέρει πως Βλέπουμε λογοτέχνες που όσο γυρεύουν να διατυπώσουν το αναντικατάστατο που φέρνουν μέσα τους, τόσο αισθάνονται δυνατότερες συγγένειες με δημιουργούς έξω από την περιοχή της γλώσσας τους, που με τη σειρά τους, τούς βοηθούν να βρουν μέσα στην εθνική τους παράδοση τις πιο πρωτότυπες και τις λιγότερο εξαντλημένες πηγές. Ενώ σε κάποιο άλλο δοκίμιό του ο Σεφέρης γράφει ότι, Δεν υπάρχει παρθενογένεση στην τέχνη.
Αξίζει, επίσης, να πούμε ότι η διακειμενικότητα δεν έχει καμία σχέση με τη λογοκλοπή. Λογοκλοπή έχουμε, όταν ένας συγγραφέας αντιγράφει αυτούσια τα λόγια κάποιου άλλου συγγραφέα, είτε χωρίς να αναφέρει το όνομα του, είτε αλλάζοντας ελαφρώς ρήματα, επίθετα και ουσιαστικά. Αντίθετα, διακειμενικότητα υπάρχει, όταν ένας συγγραφέας δανείζεται σκέψεις ή φράσεις από άλλο έργο και τις μεταμορφώνει σε κάτι εντελώς καινούριο, βάζοντας τη δική του ψυχή και το δικό του συναισθηματικό ή πνευματικό αποτύπωμα, όπως για παράδειγμα κάνει ο Καβάφης στην «Ιθάκη», ένα ποίημα που έχει απαγγείλει υπέροχα ο εξαιρετικός ηθοποιός Σον Κόνερι σε μουσική επένδυση Βαγγέλη Παπαθανασίου (Vangelis). Διακειμενική συνομιλία συναντούμε και στο τραγούδι «Alexandra Leaving» του Leonard Cohen που συνομιλεί ξεκάθαρα με το ποίημα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» του Καβάφη, ενώ ο κατάλογος είναι φυσικά ανεξάντλητος.
Δημήτριος Π. Νάσκος
Μάρτιος 2021