Α. Το Χαϊκού είναι ένα τρίστιχο ποίημα ιαπωνικής προέλευσης. Η φόρμα του είναι συγκεκριμένη καθώς αποτελείται κατά κανόνα από 17 συλλαβές – ο πρώτος στίχος περιέχει 5 συλλαβές, ο δεύτερος 7 και ο τρίτος 5. Το Χαϊκού θεωρείται μια από τις πιο σύντομες μορφές έμμετρης ποίησης στον κόσμο. Είναι έτσι προσαρμοσμένο ώστε να διαβάζεται με μια αναπνοή, μέσα από το ελάχιστο να παρουσιάζεται το μέγιστο. Ο συγγραφέας αποτυπώνει συνήθως εικόνες της φύσης αναφερόμενος σε αντίστοιχες εποχές του χρόνου.
Πάει για βροχή
Ο ουρανός θλιμμένος
Άνεμοι ψυχής
Προγενέστερη μορφή του ακαριαίου Χαϊκού θεωρείται το Τάνκα το οποίο περιέχει 31 συλλαβές. Το Τάνκα, μετά το κλασικό 5-7-5, προσθέτει ακόμη ένα δίστιχο 7-7. Αρχικά, υπήρξαν πολλοί ποιητές που έγραφαν Τάνκα με τη μέθοδο του αυτοσχεδιασμού συναθροισμένοι σε παρέες. Τα δύο μέρη του Τάνκα (5-7-5 και 7-7) δημιουργούσαν την αίσθηση της ερωταπόκρισης και της ομαδικής ποίησης. Με τον καιρό, διαμορφώθηκε ένα είδος κοινωνικού παιχνιδιού με θεματικές ενότητες το οποίο κατέληγε σε ολόκληρες αλυσίδες από Τάνκα.
Του καλοκαιριού
Κύματα ορίζοντες
Ταξιδεύουμε
Είναι κάπου η χώρα σου
Ο αντικατοπτρισμός
Το Χαϊκού, δεν εστιάζει τόσο στην εξέλιξη της ποιητικής φόρμας, όσο στη διαρκή αναζήτηση της πετυχημένης έκφρασης, η οποία στοχεύει στην ακρίβεια και στη σαφήνεια των λέξεων. Έτσι, η φόρμα και το περιεχόμενο, η μορφή και το νόημα, παραμένουν αναλλοίωτα στους αιώνες. Το Χαϊκού επιθυμεί να προσδώσει την αίσθηση του αμετάβλητου μέσα στην αέναη κίνηση της ζωής. Συνδυάζει το σταθερό Είναι του Παρμενίδη με το ρέον Γίγνεσθαι του Ηράκλειτου.
Τα Χαϊκού, επίσης, μπορεί να έχουν σατιρική διάθεση, να εκφράζουν κοινωνικές διαμαρτυρίες ή να υμνούν την αγάπη. Πρόκειται για ποιήματα ολιγόστιχα που μπορούν εύκολα να απομνημονεύσουν και να απολαύσουν όλοι οι άνθρωποι, από την αστική τάξη μέχρι τα πιο χαμηλά στρώματα. Συνήθως, γράφονται σε ενεστώτα χρόνο, ώστε να δημιουργούν την αίσθηση ότι κάτι συμβαίνει στο παρόν και αποφεύγουν τις αντωνυμίες [εγώ, αυτός, εκείνος].
Ο Ιάπωνας Ματσούο Μπασό (1644–1694) θεωρείται ο πρώτος μεγάλος ποιητής Χαϊκού. Ο Βάτραχος είναι ένα από τα πιο γνωστά Χαϊκού του.
Λιμνούλα παλιά
Ο βάτραχος στον ήχο
Πηδά του νερού
Ο ποιητής που γράφει Χαϊκού προσπαθεί να αποτυπώσει τη στιγμή και να την κάνει αιώνια. Αν και οι λέξεις που χρησιμοποιεί είναι μόλις 17 στο σύνολο, ωστόσο πετυχαίνει το επιθυμητό αποτέλεσμα, την ολότητα μιας εμπειρίας, με τη μέθοδο της αχνής περιγραφής. Με αυτόν τον τρόπο, ο αναγνώστης εισπράττει τη βασική ιδέα και συμπληρώνει με τη σκέψη του ότι φαινομενικά αποκρύπτεται. Το Χαϊκού θυμίζει έντονα το παγόβουνο, καθώς ο συγγραφέας φανερώνει μόλις το 1/10, υπονοώντας τα 9/10 που βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της ποιητικής θάλασσας.
Πολλά Χαϊκού έχουν μια εποχιακή λέξη που καταδεικνύει μια συγκεκριμένη περίοδο του χρόνου ως πλαίσιο αναφοράς. Εννοείται πως η εποχή δεν χρειάζεται απαραίτητα να κατονομαστεί μιας και μπορεί να υποδηλωθεί με άλλες λέξεις όπως χιόνι, αν αναφερόμαστε στον χειμώνα ή ανθισμένα λιβάδια, αν το Χαϊκού σχετίζεται με την άνοιξη.
Τα Χαϊκού άρχισαν να διαδίδονται στον δυτικό κόσμο περίπου στα μέσα του 20ου αιώνα. Στην Ελλάδα, ο Γιώργος Σεφέρης, ο οποίος έγραψε και ασχολήθηκε αρκετά με τα Χαϊκού, θεωρείται εκείνος που τα εισήγαγε στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.
Που να μαζεύεις
Τα χίλια κομματάκια
Του κάθε ανθρώπου
Επιπλέον, τα Χαϊκού διαδόθηκαν και στην ελληνική σχολική εκπαίδευση. Σήμερα, διεξάγονται πολλοί διαγωνισμοί Χαϊκού, υπάρχουν ασκήσεις δημιουργικής γραφής που βασίζονται στη φόρμα του Χαϊκού, εκθέσεις ζωγραφικής με πίνακες εμπνευσμένους από Χαϊκού, τραγούδια μελοποιημένων Χαϊκού κτλ.
Μνήμες παρελθόν
Τα βήματα μου τώρα
Φεύγουν στο μετά
Β. Το Limerick είναι ένα πεντάστιχο ποίημα, τις περισσότερες φορές σατιρικό, που διηγείται μια μικρή ιστορία. Ακολουθεί πάντα ένα συγκεκριμένο μοτίβο ομοιοκαταληξιών που είναι το εξής: ΑΑΒΒΑ. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, εμφανίστηκε στην Αγγλία στις αρχές του 18ου αιώνα, αν και ορισμένοι μελετητές ισχυρίζονται πως ήταν διαδεδομένο και στον Μεσαίωνα. Η προέλευση του ονόματός του προέρχεται πιθανότατα από την ομώνυμη πόλη της Ιρλανδίας. Ο Γιώργος Σεφέρης, ο οποίος πέρα από Χαϊκού ασχολήθηκε και με το συγκεκριμένο ποιητικό είδος, το μετέφρασε στην ελληνική γλώσσα ως Λιμερίκι.
Το Λιμερίκι σχετίζεται με την αγγλόφωνη παιδική λογοτεχνία και έχει τις ρίζες του στις λαϊκές παραδοσιακές φόρμες. Ο Άγγλος συγγραφέας και ζωγράφος Edward Lear, το 1846, έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο: Το βιβλίο των ανοησιών, το οποίο συνοδευόταν με εικόνες που σκίτσαρε ο ίδιος προσφέροντας με αυτόν τον τρόπο στον αναγνώστη μια ανάλαφρη και παιχνιδιάρικη αίσθηση ελευθερίας. Δύο Λιμερίκια του Lear με εικόνες είναι τα παρακάτω:
Έναν παράξενο άντρα από τη Δύση
Με στολισμένο ρούχο είχανε ντύσει
Τον ρωτούσανε: Σου κάνει;
Κι απαντούσε: Σαν φουστάνι!
Ο δύστροπος ο άντρας απ’ τη Δύση
Ένας άντρας απ’ τη Χάγη
Με το νου τρέλες παράγει
Κι έφτιαξε ένα μπαλόνι
Στο φεγγάρι είχε τιμόνι
Ο πλανεμένος άντρας απ’ τη Χάγη
Κατά καιρούς, ασκήθηκε στο Λιμερίκι αρνητική κριτική, γιατί επικρατούσε η άποψη πως μένει ανολοκλήρωτο σαν ποίημα αφήνοντας την αίσθηση του μετέωρου και του κενού. Απεναντίας, κάποιες άλλες φωνές εξέφρασαν τη γνώμη ότι το Λιμερίκι οξύνει δημιουργικές ικανότητες του ανθρώπου, όπως είναι το χιούμορ, το στιχουργικό μέτρο και οι ευφυείς ομοιοκαταληξίες. Επιπλέον, πολλοί εκπαιδευτικοί αναφέρουν πως το Λιμερίκι αποτελεί ιδανική περίπτωση εκμάθησης του έμμετρου ποιητικού λόγου, γιατί απελευθερώνει λεξιλογικά τους μαθητές προσφέροντας κι άλλες δημιουργικές δυνατότητες στη σχολική τάξη όπως είναι η μουσική ακρόαση, σε περίπτωση που έχουν μελοποιηθεί τα Λιμερίκια, και η απαγγελία.
Όπως τα Χαϊκού, έτσι και τα Λιμερίκια είναι πανομοιότυπα. Αποτελούνται από μόλις πέντε στίχους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία ΑΑΒΒ – ο τελευταίος στίχος είναι ουσιαστικά μια παραποίηση του πρώτου. Τα Λιμερίκια έχουν ανάλαφρη θεματολογία, ώστε να εντυπώνονται γρήγορα στο μυαλό των αναγνωστών και να προσδίδουν, όσο γίνεται περισσότερο, την αίσθηση του εύθυμου και του χαρωπού.
Ένας από τους πολλούς τρόπους που υπάρχουν για να δομηθεί και να στηθεί ένα Λιμερίκι είναι ο εξής: Στον πρώτο στίχο συστήνουμε τον κεντρικό χαρακτήρα μας ενώ στον δεύτερο γράφουμε με τι ασχολείται, μια συνήθειά του ή κάτι περίεργο που κάνει. Στον τρίτο αλλά και στον τέταρτο στίχο κορυφώνουμε τη δράση ή αλλιώς εξελίσσουμε την πλοκή. Στον πέμπτο και τελευταίο στίχο παραλλάσουμε ελαφρώς τον πρώτο, προσθέτοντας ένα ευρηματικό επίθετο που θα χαρακτηρίζει τον πρωταγωνιστή μας και που θα προκαλεί στοχασμό σχετικά με το τελικό νόημα και μήνυμα που επιθυμούμε να προσδώσουμε.
Η Λένα η φοιτήτρια μπήκε στο λεωφορείο
Δεν έκοψε εισιτήριο έξω είχε και κρύο
Συνωστισμός τα σώματα τους ακουμπούσαν όλοι
Από το τζιν κάποιος της βούτηξε το πορτοφόλι
Η Λένα η τσιγκούνα ανέβηκε στο λεωφορείο
Ήταν ένα μυρμήγκι με πολλούς καρπούς στο χέρι
Που δούλευε ακατάπαυστα όλο το καλοκαίρι
Όμως μια μέρα να συλλογιστεί ήρθε η ώρα
Αν πρέπει σαν τον τζίτζικα να ζήσει για το τώρα
Αναποφάσιστο μυρμήγκι με καρπούς στο χέρι
Συνοψίζοντας, τα Χαϊκού, τα Τάνκα αλλά και τα Λιμερίκια, είναι μικρά έμμετρα ποιήματα που βοηθάνε στην εξάσκηση της στιχουργικής τέχνης. Δίνουν την ευκαιρία στους δημιουργούς να βελτιώσουν την πυκνότητα της σκέψης τους και να αποδώσουν με οικονομία έκφρασης το μέγιστο περιεχόμενο. Ας ξεκινήσουν οι πειραματισμοί…
Δημήτριος Π. Νάσκος
Φεβρουάριος 2022