Το τραγούδι διαμαρτυρίας (protest song) είναι ένα είδος σύνθεσης που καταγγέλλει μια κοινωνική ή πολιτική κατάσταση συνήθως δυσάρεστη για τον περισσότερο κόσμο. Τις παλαιότερες δεκαετίες συνδέονταν με αντί-εξουσιαστικά κινήματα που επιθυμούσαν την αλλαγή. Ο μουσικός χαρακτήρας του μπορεί να είναι από λόγιος μέχρι λαϊκός ή να συνταιριάζει την υψηλή κουλτούρα με τη μαζική.
Τα κοινωνικά κινήματα που ξεκίνησαν έντονα να διαμαρτύρονται τη δεκαετία του εξήντα χρησιμοποίησαν το τραγούδι και μέσα από αυτό επιζήτησαν την κατάργηση επίπονων μέτρων που είχαν επιβάλλει οι εκάστοτε κυβερνήσεις, διεκδίκησαν τη γυναικεία ψηφοφορία, τα εργασιακά και τα ανθρώπινα δικαιώματα κτλ. Οι στίχοι και οι μελωδίες απορρόφησαν επίσης το αντιπολεμικό κίνημα, τη σεξουαλική επανάσταση μα και ιδέες που αφορούσαν την προστασία των ζώων και τον περιβαλλοντισμό.
Ένα τραγούδι διαμαρτυρίας δεν είναι πάντα κατ’ ανάγκη ευθέως καταγγελτικό μα μπορεί έμμεσα και πλάγια να περνάει το μήνυμα που επιθυμεί να εκφράσει. Για παράδειγμα το Goodnight Irene του Lead Belly αν και φαινομενικά δείχνει ότι αναφέρεται στην αγάπη ωστόσο έχει ως θέμα την περιθωριοποίηση και τον αποκλεισμό του ανθρώπου. Η Ωδή στη Χαρά του Beethoven είναι επίσης μια σύνθεση που υμνεί την αδελφότητα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Ο ποιητής Friedrich Schiller μεταδίδει το μήνυμα της ενσυναίσθησης και της αλληλεγγύης προς όλα τα πλάσματα του κόσμου. Αντιθέτως, τα τραγούδια που υποστηρίζουν το status quo (την υπάρχουσα κατάσταση των πραγμάτων) συνήθως δεν συγκαταλέγονται στα protest songs.
Οι στίχοι διαμαρτυρίας ξεχωρίζουν διότι είναι συγκεκριμένοι με σαφές περιεχόμενο και σκοπό. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο R. Serge Denisoff αρκετά protest songs χρησιμοποιήθηκαν από αριστερίζουσες ιδεολογικά παρατάξεις για προπαγάνδα και τρόπο πειθούς. Ο Denisoff ισχυρίζεται ότι η καταγωγή του συγκεκριμένου μουσικού είδους προέρχεται από τους ψαλμούς των προτεσταντικών θρησκευτικών επαναστατικών κινημάτων (ύμνοι διαμαρτυρίας). Συνεπώς θα μπορούσε κανείς να οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι το τραγούδι διαμαρτυρίας συγγενεύει και με το Γκόσπελ.
Με τον όρο Γκόσπελ (=Ευαγγέλιο) εννοείται συνήθως ένα είδος μαύρης μουσικής της Αμερικής που προέρχεται από την προτεσταντική εκκλησία και που ενσωματώνει στοιχεία από σπιρίτσουαλ και μπλουζ.
Από τις αρχές του 18ου αιώνα, οι σκλάβοι που έφταναν με τη βία από την Αφρική στις ΗΠΑ κουβαλούσαν μέσα στην ψυχή τους τούς ρυθμούς της πατρίδας τους τούς οποίους αργότερα κατάφεραν να ντύσουν με μελωδίες της χριστιανικής παράδοσης. Διέθεταν ισχυρό μουσικό ένστικτο που τους χάριζε τη δυνατότητα να συνθέτουν αυθόρμητα απλά και άρτια κομμάτια. Η βασική θεματολογία των στίχων τους ήταν η δυστυχία που αισθάνονταν, η ανάρρωση των ασθενών μα και το νανούρισμα. Τους άρεσε να τραγουδούν κατά τη διάρκεια της εργασίας τους στα χωράφια μιας και δεν τους επιτρέπονταν άλλος τρόπος διασκέδασης.
Οι Λουθηρανικοί ύμνοι και ψαλμοί ήταν οι πρώτοι που αφομοιώθηκαν από τους νέγρους. Μέσα στους ναούς τραγουδούσαν με ελπίδα και πίστη, είτε a capella (χωρίς όργανα) είτε με ηχητική συνοδεία, κείμενα που αναφέρονταν κυρίως στην Παλαιά Διαθήκη. Η θρησκευτική μουσική θεωρούνταν διέξοδος και λύτρωση για τους δούλους οι οποίοι έβλεπαν ομοιότητα ανάμεσα στη δική τους καταπίεση και στην καταπίεση που είχαν υποστεί οι Εβραίοι της Βίβλου.
Ο άνθρωπος που κατάφερε πρώτος να κάνει το protest song παγκόσμια δύναμη ήταν ο Bob Dylan. Με τους πρωτότυπους στίχους του, ειδικά τη δεκαετία του εξήντα, επηρέασε όχι μονάχα τη μέση αμερικάνικη συνείδηση μα ολόκληρο τον πλανήτη. Ένα από τα πιο αιχμηρά του τραγούδια διαμαρτυρίας ήταν το Masters Of War (το 1994 παίχτηκε στη Χιροσίμα με αφορμή τα πενήντα χρόνια από την πτώση της ατομικής βόμβας). Ενδεικτικά ακολουθούν δύο στροφές από το μακροσκελές ποίημα:
Ελάτε αφέντες του πολέμου
Εσείς που φτιάχνετε τα όπλα
Εσείς που φτιάχνετε τα αεροπλάνα του θανάτου
Εσείς που φτιάχνετε τις μεγάλες βόμβες
Εσείς που κρύβεστε πίσω από τοίχους
Εσείς που κρύβεστε πίσω από γραφεία
Θέλω μονάχα να γνωρίζετε
Ότι μπορώ να δω πίσω από τις μάσκες σας
Αφήστε με να σας κάνω μια ερώτηση
Έχει τόση δύναμη το χρήμα σας
Ώστε να αγοράσετε συγχωροχάρτι
Πιστεύετε ότι θα γινόταν
Πρέπει να καταλάβετε
Σαν έρθει η στιγμή του θανάτου
Ότι όλα τα λεφτά που κάνατε
Ποτέ δεν θα εξαγοράσουν την ψυχή σας
Άλλα γνωστά protest songs είναι το Dogs των Pink Floyd από το άλμπουμ Animals, το Working class hero του John Lennon που αναφέρεται στο εκπαιδευτικό σύστημα εκείνης της εποχής, το Ohio του Neil Young που μιλάει για τη δολοφονία τεσσάρων φοιτητών που διαδήλωναν κατά του πολέμου του Βιετνάμ, το The End των Doors που αργότερα ακούστηκε στην ταινία Αποκάλυψη Τώρα του Francis Ford Coppola, το Dance me to the end of love του Leonard Cohen που γράφτηκε για ένα ερωτευμένο ζευγάρι στο Άουσβιτς κτλ.
Σήμερα το τραγούδι διαμαρτυρίας δεν έχει ιδιαίτερη απήχηση στο ευρύ κοινό. Μάλιστα αντιμετωπίζεται περισσότερο ως κάτι ξεπερασμένο, ως κάτι που ξέφτισε. Γιατί όμως; Στην εποχή μας δεν υπάρχουν ένα σωρό κοινωνικά ή πολιτικά προβλήματα που οφείλει να στηλιτεύσει η μουσική; Μήπως τελικά δεν είναι επιθυμητό ένα είδος τέχνης που αφυπνίζει; Όπως θα έλεγε και ο Bob Dylan: The answer my friend is blowin’ in the wind…
Δημήτριος Π. Νάσκος
Φεβρουάριος 2020