Το Σονέτο, που μεταφράζεται και ως «τραγουδάκι», είναι ένα ποιητικό είδος που προέρχεται από την Ιταλία. Πρωτοεμφανίζεται στη Σικελία τον 13ο αιώνα και γίνεται δημοφιλές όταν καταπιάνονται μαζί του μεγάλοι συγγραφείς όπως ο Αλιγκέρι Δάντης και ο Πετράρχης. Μέχρι και σήμερα, θεωρείται ένα από τα πιο όμορφα αλλά και δύσκολα ποιητικά είδη μιας και η φόρμα του είναι απαιτητική και θέλει πειθαρχία. Για να γράψει κανείς Σονέτα δεν είναι απαραίτητο να είναι δεξιοτέχνης και στιχουργικά έμπειρος όμως θα πρέπει σίγουρα να προσπαθήσει αρκετά. Το στοίχημα είναι να καταφέρει ο νέος ποιητής – στον ελάχιστο συγγραφικό χώρο που του δίνεται – να αποτυπώσει τα αισθήματα και τις σκέψεις του με έναν τρόπο που να φαντάζει άρτιος και ολοκληρωμένος.
Το Σονέτο συνδυάζει ακουστική ομορφιά και αρχιτεκτονική δομή, ουσιαστικά πρόκειται για ένα «τραγουδάκι» με ρίμες, στίχους και στροφές που αποπνέει μελωδία και μουσικότητα. Περίπου μέχρι τις απαρχές του εικοστού αιώνα ακολουθούσε μία συγκεκριμένη φόρμα όμως αργότερα παρατηρήθηκαν μεταβολές, τροποποιήσεις και νέοι συνδυασμοί. Για παράδειγμα, μεγάλοι ποιητές όπως ο Καρυωτάκης, έγραψαν Σονέτα σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο.
Κάποιοι αποκαλούν το Σονέτο και «Δεκατετράστιχο» επειδή το άθροισμα των στίχων του δεν ξεπερνάει ποτέ τις δεκατέσσερις αράδες. Υπάρχουν δύο βασικά είδη Σονέτων: το ιταλικό και το αγγλικό. Το ιταλικό όμως ή αλλιώς το κλασικό σονέτο, είναι πιο ιδιαίτερο και περίτεχνο σε σχέση με το αγγλικό [αξίζει να αναφέρουμε ότι σπουδαία αγγλικά Σονέτα έγραψε ο Σαίξπηρ].
Το αγγλικό Σονέτο αποτελείται από τρία τετράστιχα κι ένα καταληκτικό δίστιχο ενώ το ιταλικό κλασικό Σονέτο με το οποίο θα ασχοληθούμε παρακάτω, από δύο τετράστιχα και δύο τρίστιχα. Τα τετράστιχα, πρέπει να είναι πάντα όμοια σαν καθρέφτης και να έχουν είτε πλεκτές (ΑΓ-ΒΔ) είτε σταυρωτές (ΑΔ-ΒΓ) ομοιοκαταληξίες, ποτέ όμως ζευγαρωτές (ΑΒ-ΓΔ). Οι ζευγαρωτές ομοιοκαταληξίες πιθανότατα αποφεύγονται για να γίνεται πιο αισθητή η ηχητική μετάβαση από το ένα τετράστιχο στο άλλο. Στα τρίστιχα [ή αλλιώς τερτσίνες] που ακολουθούν τα πράγματα είναι πιο σύνθετα γιατί εκεί επιτρέπονται περισσότεροι συνδυασμοί. Τα κύρια σχήματα που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε είναι τα εξής: ΑΑΒ-ΓΓΒ ή ΑΒΓ-ΑΒΓ ή ΑΒΑ-ΓΒΓ ή το πιο συνηθισμένο ΑΒΑ-ΒΑΒ. Επίσης, να σημειώσουμε ότι το σχήμα ΑΒΒ-ΑΓΓ δεν χρησιμοποιείται γιατί δεν είναι εύηχο.
Σ’ ένα «τραγουδάκι», οι ομοιοκαταληξίες είναι εκείνες που προσφέρουν τη μεγαλύτερη ακουστική απόλαυση για αυτό και θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο προσεγμένες. Καλό θα είναι ο ποιητής να σκέφτεται «τέλειες» ρίμες δηλαδή να συνδυάζει λέξεις που να έχουν κοινό, πέρα από το τελευταίο φωνήεν, και το τελευταίο σύμφωνο. Για παράδειγμα, η ομοιοκαταληξία «Ουρανό – Μετρώ» δεν ακούγεται τόσο καλά σε σχέση με την ομοιοκαταληξία «Στόμα – Χώμα» ή «Αστέρι – Καλοκαίρι».
Συνήθως, στα δύο πρώτα τετράστιχα [οκτάβα] παρουσιάζεται ένα πρόβλημα ή μία κατάσταση και στα δύο τρίστιχα που ακολουθούν η λύση του προβλήματος ή η κορύφωση της κατάστασης. Επίσης, μπορούμε να θέσουμε στα τετράστιχα ένα ερώτημα και μετά να το απαντήσουμε ή οτιδήποτε άλλο μας «καίει» όμως καλό θα είναι πάντοτε να υπάρχει αντίθεση ώστε να γίνεται αισθητή [σε νοηματικό επίπεδο] η μεταπήδηση από τα τετράστιχα στα τρίστιχα. Για να πετύχουμε αυτή την εναλλαγή πρέπει να δώσουμε έμφαση και προσοχή στον κρίσιμο ένατο στίχο όπου εκεί είναι έξυπνο να αλλάζουμε κάθε φορά τόνο, διάθεση αλλά και το ύφος των λέξεων μας.
Όλοι οι στίχοι του κλασικού ιταλικού Σονέτου είναι ιαμβικοί ενδεκασύλλαβοι, δηλαδή χωρίζονται σε πέντε δισύλλαβα μέτρα εκτός από το τελευταίο μέτρο που αναγκαστικά είναι τρισύλλαβο. Π.χ. Τι όμορφα που είναι τα ταξίδια [ταΤά – ταΤά – ταΤά – ταΤά – ταΤάτα].
Στα Σονέτα, προαιρετικά στο τέλος μπορούν να προστεθούν ακόμη τρεις στίχοι. Το επιπλέον τρίστιχο – που μπαίνει περισσότερο ως «επιμύθιο» για να εμπλουτίσει το νόημα και το περιεχόμενο του ποιήματος – ονομάζεται «ουρά». Η ουρά ενσωματώνεται με συγκεκριμένο τρόπο ο οποίος είναι ο εξής: Ο πρώτος στίχος πρέπει να κάνει ομοιοκαταληξία με τον 14ο και τελευταίο στίχο του Σονέτου και να είναι ιαμβικός «επτασύλλαβος» ενώ οι επόμενοι δύο στίχοι [ο 16ος και ο 17ος] πρέπει να είναι κανονικά ιαμβικοί ενδεκασύλλαβοι όμως με «ζευγαρωτή» ομοιοκαταληξία. Για την ιστορία, αξίζει να πούμε ότι η «ουρά» εμφανίζεται αρχικά στην ευρωπαϊκή κλασική μουσική. Με τον όρο «coda» εννοείται εκείνο το μέρος του έργου που προορίζεται για κλείσιμο και φινάλε μιας συμφωνίας ή μιας σουίτας κτλ.
Συμπερασματικά, το Σονέτο είναι ένα θαυμάσιο είδος γραφής για τους νέους [και όχι μόνο!] ποιητές και στιχουργούς που θέλουν να εξασκηθούν και να αναπτύξουν τις ικανότητες και τη δεξιοτεχνία τους. Από την άλλη, είναι γνωστό ότι σήμερα ο ελεύθερος στίχος – που αποφεύγει ρίμα, μέτρο και στροφή – ελκύει τους περισσότερους συγγραφείς όμως το να μάθει κανείς να δομεί και να στήνει τη φαντασία του σύμφωνα με τους κανόνες και τα καλούπια του Σονέτου, είναι ίσως το πιο ωφέλιμο πράγμα.
Ο Πάμπλο Πικάσο, όταν τον ρώτησαν πως εμπνέεται και πως ζωγραφίζει αυτά τα παράξενα κυβιστικά έργα, είπε: «Για να κάνεις αφαίρεση πρέπει πρώτα να γνωρίζεις πρόσθεση!» Και μάλλον είχε δίκιο γιατί για να ζωγραφίσεις αφηρημένο εξπρεσιονισμό πρέπει να μπορείς να κάνεις – αν σου ζητηθεί – νεκρή φύση ή για να συνθέσεις πειραματική τζαζ μουσική πρέπει να ξέρεις τι είναι το Ντο ματζόρε και η κλασική αρμονία. Εν κατακλείδι, οι κανόνες στην ποίηση είναι για να σπάνε όμως για να είναι σε θέση ο ποιητής να τους ανατρέψει και να τους αναποδογυρίσει, δεν θα πρέπει πολύ καλά να τους κατέχει;
Παρακάτω, θα δούμε ένα κλασικό Σονέτο με ουρά που γράφτηκε και μελοποιήθηκε με σκοπό να παιχτεί στη σχολική τάξη σε παιδιά γυμνασίου [μπορείτε να το ακούσετε πατώντας στον εξής σύνδεσμο: https://www.youtube.com/watch?v=kmCVEiHtKRM]. Να σημειώσουμε ακόμη ότι μετά την ακρόαση, τα παιδιά άρχισαν να μιλάνε για μακρινές χώρες που θέλουν να πάνε και μάλιστα ορισμένα «κατέκριναν» κάποιους συμμαθητές τους που στις διακοπές του καλοκαιριού, αντί να βγουν έξω για βόλτα και παιχνίδι, προτιμούσαν να κάθονται στον καναπέ του σπιτιού τους και να παίζουν με τα κινητά τους τηλέφωνα.
Τα ταξίδια
Τι όμορφα που είναι τα ταξίδια
Και την ψυχή μου πως ανανεώνουν
Απ’ τα συνηθισμένα και τα ίδια
Μ’ αποδεσμεύουν μ’ απελευθερώνουν
Πηγαίνω στην Ευρώπη με το τρένο
Πετώ μ’ αεροπλάνο για Αυστραλία
Καράβι ωκεανών μεγάλο παίρνω
Για του Πυρός την γη τη Βραζιλία
Ταξίδια μακρινά φευγάτα ωραία
Να κάνεις μοναχός ή με παρέα
Τώρα που είσαι νέος βγες στον δρόμο
Υπάρχει του θανάτου η αλήθεια
Μην ζεις με ψέματα και παραμύθια
Κρέμασε το σακίδιο στον ώμο
Κανόνα έχει νόμο
Δικό της η ανθρώπινη η φύση
Ποθεί την περιπλάνηση ν’ αρχίσει
Δημήτριος Π. Νάσκος
Αύγουστος 2021